Drejtori i Agjencise Kombetare te Burimeve Natyrore, Viktor Tushaj ka deklaruar që AKBN është e interesuar të promovojë burimet natyrore, por nëse këto burime nuk shfrytëzohen në maksimum për shkak të mungesës së alternativave të përpunimit, mungesës së fabrikave si në fushën minerare, apo edhe atë hidrokarbure, kjo do të ndikojë në prodhim.
INTERVISTA:
Z. Tushaj çfarë vendi zënë burimet natyrore në zhvillimin ekonomik të vendit tonë?
Unë e them shpesh që dy gjëra janë kryesore për një komb, kapitalet njerëzore dhe burimet natyrore. Është fat që një institucion i vetëm, siç është AKBN të promovojë, të monitorojë dhe të administrojë burimet natyrore të një kombi.
E parë nga ky këndvështrim, ky institucion ka një rëndësi të jashtëzakonshme në promovimin e të gjitha atyre burimeve që ka Shqipëria në fushën hidrokarbure, në fushën minerare, në fushën hidroenergjitike dhe në fushën e energjive të rinovueshme. Për shkak të rëndësisë që kanë këto burime, padyshim që edhe nga pikëpamja ekonomike zënë një vend të veçantë. Industria hidrokarbure është industria me peshën më të rëndë në zhvillimin ekonomik të vendit, për shkak edhe të investimeve të mëdha, të punësimit që realizohet, por edhe të detyrimeve që kompanitë hidrokarbure paguajnë.
Sa kontribuon në ekonominë e vendit sektori i hidrokarbureve? Në krahasim me potencialet është gjithmonë një çështje e diskutueshme, kemi shumë pasuri natyrore, që në fund të ditës, a faturohen sa duhen në arkën e shtetit?
Industria hidrokarbure është një industri e veçantë. Pa dyshim që nuk është vetëm fitimi ai që realizohet tek industria hidrokarbure, por edhe renta minerare që paguhet tek shteti shqiptar, e cila është 10%. Përveç këtyre industria hidrokarbure ka edhe detyrime të tjera. Vështirësitë tek industria hidorokarbure kanë lindur në momentin kur dhe çmimi i naftës filloi duke rënë, duke sjellë pezullimin në një fare mënyre edhe të investimeve të mëdha. Më pas, me rritjen graduale të çmimit të naftës, është nxitur dhe rritur kurajoja e investitorëve në këtë fushë. Kjo, besoj do të bëjë që rritja e këtyre investimeve të realizojë edhe objektivat që janë në këtë fushë. Kontratat që realizohen në industrinë hidrokarbure janë kontrata të veçanta. Nuk është si çdo biznes tjetër, për shkak të shpenzimeve marramëndëse të cilat nuk përfundojnë asnjëherë. Që të realizosh një prodhim në industrinë e naftës, duhet të investosh gjithmonë për të realizuar të njëjtin prodhim, fenomen që nuk ndodh në industritë e tjera. Por kjo nuk do të thotë që fitimi një ditë të mos realizohet.
Fakti që thuajse të gjithë investimet kryhen nëpërmjet kontratave konçensionare, është një tregues se sipërmarrja në vend e ka pothuajse të pamundur të jetë prezente në këtë industri kaq të madhe. E dimë që prezente janë kompani të mëdha ndërkombëtare të cilat ndërmarrin investime në vend…?
Kontratat konçensionare janë një formë marrëdhënie që shteti krijon në partneritet me privatin. Duke mos i pasur këto mundësi, shteti i jep me konçension privatëve të ndryshëm, kompanive të ndryshme, që të zhvillojnë këtë industri, apo ta shfrytëzojnë atë burim. Kështu që dhënia me konçension e fushave të ndryshme të naftës është një formë që përdoret për shfrytëzimin e burimeve natyrore, kjo sidomos në periudhën e kërkimit. Për t’jua shpjeguar më qartë, marrim një shembull, kompaninë “Shell”. Unë sapo jam kthyer nga Londra ku kishim një ACM(takim i komitetit këshillues) me Kompaninë Shell, ku atje miratojnë programin vjetor, ku shikojnë gjithë planin e zhvillimit të tyre, planin e investimit etj, me qëllim që të arrijnë në konkluzionin përfundimtar sa naftë ka ai pus apo ai vendburim.
Jemi shumë kurioz ta dimë, ndoshta jemi ulur mbi një pasuri dhe nuk e dimë z.Tushaj? Prezenca e Shell në Shqipëri?
Prezenca e “Shell”-it në Shqipëri është fat, sepse “Shell” është një ndër kompanitë më të fuqishme sot në botë, e cila investon në të gjitha vendet e botës. Kompani të tilla udhëtojnë me shifra marramendëse financiare. Të realizosh kërkimin apo gjithë atë seri investimesh, e për të arritur pastaj deri tek shfrytëzimi i burimit natyror, duhet shumë energji dhe potencial finaciar. Edhe në takimin e fundit që kishim me këtë kompani, lexuam shumë mirë optimizmin në sytë e tyre për zonën e Shpiragut , që është një rezervuar shumë i mirë për Shqipërinë.
Z.Tushaj, ju përmendët dhe më herët për shkak të specifikave që ka ky sektor, kontratat e veçanta ndryshe nga sektorët e tjerë. Që nga momenti që ju jeni në krye të AKBN-së, nga auditimet e ndryshme, a keni konstatuar probleme në mënyrën se si janë lidhur apo nënshkruar këto kontrata? Ndoshta për t’i dhënë përgjigje atyre zërave që herë pas here deklarojnë edhe në rang ekspertësh se kontratat favorizojnë më shumë konçensionarët se sa mbrojnë pasurinë e shtetit?
Ka mbi 25 vjet që Shqipëria harton kontrata konçensionare me kompani të ndryshme edhe në fushën hidrokarbure, por edhe në fushat e tjera. AKBN-ja ka detyrimin që të promovojë burimet, të hartojë kontrata, por dhe të monitorojë zbatimin e tyre. Në të gjitha rastet që AKBN ka audituar kontrata të ndryshme konçensionare në kompani, të mëdha apo të vogla, të cilat operojnë në fusha të ndryshme, ka hasur në probleme, por jo në hartimin e kontratave, pasi ato janë realizuar me praktikat më të mira ndërkombëtare. Aq më tepër që kontratat vijnë gjithmonë duke u përmirësuar. Aktualisht, jemi duke negociuar për një bllok të ri, bllokun 4 me kompaninë “Shell”. Jam i bindur se kjo kontratë do të jetë një kontratë shumë herë më e mirë se ato paraardhëset, sepse bëhet mbi bazën e gjithë atyre precendentëve të mirë, por edhe të atyre gjëravë të cilat nuk kanë funksionuar mirë. Auditet e bëra herë pas here, mundet të kenë nxjerrë shpesh herë edhe ndonjë difekt të kontratave, por në të shumtën e rasteve, defektet janë në moszbatimin e kontratave nga ana e konçensionareve. AKBN-ja, ka marrë të gjitha masat për të përmirësuar raportin me këto industri.
Shqipëria është në arbitrazh me “Bankers Petroleum”. Nisur edhe nga gjetjet e raportit, të auditit të vitit 2011, si dhe proçeset e viteve të mëpasme, si mendoni se do të jetë vendimi i Gjykatës së Arbitrazhit?
Gjetjet e raportit të auditit të vitit 2011 kanë qenë gjetje të tilla, jo të mosrealizimit të kontratës, por më tepër të mosrealizimit të disa procedurave që duhej të realizoheshin në bazë të ligjit shqiptar. Shpesh herë, kompani ndërkombëtare vijnë në Shqipëri dhe kanë parasysh ligjin ndërkombëtar apo ligjin hidrokarbur. Por ky ligj nuk duhet të prevalojë mbi ligjet e vendit, ku realizohet operacioni hidrokarbur. Mbase në vitet e para ka pasur ndonjë moskuptim, apo ndonjë “arrogancë” të kompanive për të mos i realizuar procedurat. Askush nuk ka dyshuar që operacionet hidrokarbure janë realizuar. Por nëse një kompani ka detyrimin që për një shpenzim mbi 2 milion USD duhet të bëjë tender, pa dyshim që duhet ti nënshtrohet këtij ligji, ligjit shqiptar të tenderimit. Nëse kompania nuk e realizon tenderimin, grupi i auditit është i detyruar që ta quajë si shkelje. Këto kanë qenë gjetjet kryesore nga auditi i kryer nga AKBN.
Ne realizojmë auditime çdo tre muaj në kompanitë hidrokarbure, çdo gjashtë muaj, çdo vit, sepse është detyrim i AKBN që të bëjë auditimin e aktivitetit të tyre. Nga këto auditime shikojmë se nga viti në vit ka më pak defekte. Kjo do të thotë, se edhe ndërgjegjësimi i tyre ka ardhur në rritje. Edhe auditi i vitit 2011, po ta krahasojmë me auditet e vitit, 2012-2014 ka ardhur duke u përmirësuar. Institucionet shqiptare janë duke u fuqizuar. Raporti me këto industri, ka filluar të ndërtohet mbi baza të tjera. Si i tillë edhe autoriteti i AKBN-së ka ardhur duke u rritur, duke u fuqizuar, edhe për shkak të gjithë atyre mekanizmave, të monitorimit, të kontrollit dhe të administrimit që ka.
Si mendoni se do të jetë vendimi i Arbitrazhit për AKBN-në drejt një konçensionari që operon në këtë sektor? A ka bazë të mjaftueshme pala shqiptare për ta mbrojtur dhe fituar këtë çështje?
Raporti i auditit u kundërshtua në arbitrazh si fillim nga kompania “Bankers”. Pastaj, me kompromis u vendos që të thirreshin ekspertë ndërkombëtarë të pavarur, ku repsektivisht njëri prej ekspertëve do të gjendej nga shteti shqiptar, dhe tjetri nga kompania “Bankers”. Fatkeqësisht, ekspertët sipas gjykimit tonë, ishin të njëanshëm. Studio e avokatëve ishte shumë e interesuar që çështja të mos lihej me atë vendim, ndaj Ministria e Energjisë dhe AKBN, mori vendimin që ta çojë çështjen në Arbitrazh. Tashmë jemi në Arbitrazh, dhe besoj se jemi në momentet e fundit, do të kemi së shpejti një vendim. Avokatura e Shtetit së bashku edhe me asistencën e studios “Curtis” po punojnë për të përballur të gjitha çështjet që Gjykata e Arbitrazhit ka nxjerrë.
Në të dyja rastet e vendimmarrjes, çfarë humb dhe çfarë fiton Shqipëria?
Industria hidrokarbure është industri e veçantë sepse të gjitha shpenzimet që kryen një ditë rikuperohen. Këto quhen kosto të rikuperueshme dhe kjo do të thotë që të gjitha këto kosto monitorohen mbi bazën e kontratës gjatë së cilës, thuhet se kush janë kosto të rikuperueshme dhe kush janë kosto të cilat duhet t’i përballojë kompania.
Nëse në këto kosto, ne gjejmë sa më shumë kosto të parikuperueshme, aq më shumë transferohen këto kosto në vitin pasardhës. Kjo do të thotë se në një vit të caktuar, kompania do të hyjë në “Faktorin R”, apo do të hyjë në fitim, fitim ky i cila ndahet afërsisht 50% me 50% me shtetin shqiptar.
A kemi arritur në këtë momentin e pjekjes së kompanive që operojnë në këtë sektor, që ta ndajnë fitimin 50 me 50 me shtetin shqiptar?
Siç thashë dhe pak më sipër, shpenzimet marramendëse për të realizuar të njëjtin nivel prodhimi janë të tilla saqë shpesh herë kompanitë nuk i lejojnë që të realizojnë “Faktorin R”. Por, pa dyshim që kontrata konçensionare është për 30-35 vjet, dhe shumë shpejt do të realzohet Faktori R. Administrimi, monitorimi, auditimi që i bëhet të gjithë këtyre operacioneve hidrokarbure, nuk mund të lejojë që të realizohen shpenzime jashtë kontratës.
Të kalojmë pak tek sektori i Minierave dhe duke ju referuar të dhënave të vitit 2016. Krahas minierave që punojnë në vend janë edhe mbi 40 miniera, sektore të mbyllura, të braktisura si qymyr guri, hekur nikeli, etj. Çfarë bëhet me to për t’u riintegruar në ekonomi?
Edhe industria minerare është një industri që ka një peshë në zhvillimin ekonomik të vendit dhe në këtë sektor ka pasur një ngërç, sidomos me rënien e çmimit të kromit. Por, në momentet që flasim, çmimi po vjen gjithnjë e në rritje, çka i ka dhënë një kurajo shumë të madhe investitorëve në këtë fushë. Janë shumë kontrata konçensionare të dhëna në fushën minerare, mbi 620 kontrata në fushën e karrierave metalike, (krom, hekur, nikel, zink) etj, dhe mbi 318 në fushën e ndërtimit. Të gjitha këto monitorohen. Kanë një peshë në ekonomi, por fatkeqësisht ka pasur një mbivendosje, nuk ka pasur një qartësi në mes të karrierave dhe mes galerive etj.
Ka pasur shpesh herë konflikte. AKBN-ja përmes drejtorisë minerare, në bashkëpunim edhe me drejtorinë minerare në MEI-t ka bërë një punë shumë të mirë në qartësimin e koordinatave. Kjo, sepse këto kompani që operojnë në këtë fushë të kuptojnë se ku i kanë kufijtë e tyre anësorë, tavanorë, shtresorë etj. Por duhet të kuptojnë edhe raportin që kanë me shtetin shqiptar.
Po ju jap një të dhënë të vogël. Në fillim masat administrative ishin marramendëse. Nëse në vitin 2013-2014 kishte afërsisht rreth 300 masa administrative, sot flasim për 40 të tilla në këtë fushë. Dixhitalizimi i sistemit na jep mundësi të monitorojmë më mirë këtë sektor. Kompanitë që operojnë në këtë sektor, kanë detyrimin që të raportojnë çdo tre muaj lidhur mbi prodhimin, aktivitetin, rehabilitimin, etj.
Mos ishin liçensat e shumta apo subjektet e shumta që operonin, ato që sollën copëtimin apo pasojat e dobësimit edhe të tregut të brendshëm?
Besoj se më tepër ka qenë mungesa e qartësisë së kufirit me njëri-tjetrin. Ajo që lë për të dëshiruar, do të thoja, është që shteti shqiptar duhet të kuptoj se aty ku janë këto pasuri kombëtare, duhet të vejë dorë edhe në infrastukturën përreth saj.
Ne nuk mund të pranojmë që Bulqiza, me gjithë atë pasuri të jashtëzakonshme nëntokësore, me gjithë ato të ardhura që i jep shtetit shqiptar të ketë atë gjëndje, atë varfëri. Duhet të ketë një rikthim të komunitetit, të vëmendjes, por edhe të investimit në këto zona.
Duke qenë se jemi tek Bulqiza, a ka më informalitet në këtë zonë?
Nuk mund të themi se nuk ka më informalitet në këtë zonë, por ka ardhur në rënie. Kjo, si pasojë e punës së institucioneve që përmenda edhe më lart. Pasi ata sjellin projektet e tyre në AKBN, mekanizmat që ka AKBN-ja, siç është këshilli teknik, oponenca teknike, bëjnë punën e tyre.
Pavarësisht problemeve që ka pasur edhe për shkak të uljes së çmimeve në tregjet ndërkombëtare, a ka kontribuar më shumë sektori minerar se sa sektori hidrokarbur edhe gjatë vitit që lamë pas, në ekonominë e vendit?
Nuk mund të themi se industria minerare ka ndikuar më shumë. Pa dyshim që ka një peshë të rëndësishme pas industrisë hidrokarbure. Industria minerare ka një peshë të rëndësishme në ekonominë e vendit, për shkak çmimit të kromit.
Por nëse çmimi i kromit para një viti ra në nivelin 180 USD/ton, sot flasim për 350-400 USD/ton dhe kjo ndikon edhe në ekonominmë e vendit, në punësim, rritjen e punës nga ana e subjekteve etj. Kështuqë, ky sektor po ecën mjaft mirë.
Ndryshimi i rentës minerare ka ndikuar?
Edhe kjo ka ndikuar, sepse edhe renta minerare ishte një barrë shumë e madhe për kompanitë . Ulja e rentës minerare ka bërë që të rritet kurajoja e investitorëve në këtë fushë.
A keni në plan që t’i propozoni qeverisë apo të ndërmerrni iniciativa të veçanta mbështetëse për të ringritur fabrikat e përpunimit?
Kjo është detyrë që i përket qeverisë. Padyshim që AKBN është e interesuar të promovojë burimet natyrore, por nëse këto burime nuk shfrytëzohen në maksimum për shkak të mungesës së alternativave të përpunimit, mungesës së fabrikave si në fushën minerare, apo edhe atë hidrokarbure, kjo do të ndikojë në prodhim.
Hidroenergjitika është një tjetër sektor ku fokusohet puna e AKBN. Momentalisht po diskutohet një projektligj. Si do të ndikojë ai? A preken kontratat koncensionare aktuale?
Hidroenergjitika është një sektor i rëndësishëm dhe prioritar, jo vetëm për Europën, por edhe për gjithë botën. Qeveria shqiptare ka nxitur gjithmonë investitorë të ndryshëm që të investojnë në fushën e energjisë, pasi nuk realizohet e gjithë nevoja për energji që ka vendi.
Burimet janë, por duhet të ketë më shumë eficiencë në shfrytëzimin e saj?
Ne akoma nuk jemi në shfrytëzimin maksimal të të gjithë potencialeve hidroenergjitike. AKBN në bashkëpunim edhe me ministrinë e linjës, po punon për rritjen e këtyre kapaciteve. Pa dyshim, ligji ka ndikuar dhe do të ndikojë në shfrytëzimin e këtyre potencialeve. Sot, në Shqipëri janë dhënë afërsisht 525 hidrocentrale të mëdhenj dhe të vegjël, me koncension por, edhe privat.
Si po ecet me ndërtimin e tyre?
Ka një rritje të rritmit. Në Shqipëri, gjërat janë të gjitha të lidhura. Infrastruktura energjitike lë ende shumë për të dëshiruar. Mund të ndërtohet një hidrocentral, por e ka shumë larg që të futet në sistemin e përgjithshëm. Nga këto, 525 hidrocentrale, apo 183 kontrata, 117 sot janë në shfrytëzim. Janë afërsisht 43 të tjera që janë gati në përfundim për të prodhuar energji.
Sa energji mund të prodhojnë hidrocentralet e vegjël?
Hidrocentralet e vegjël nuk është se ndikojnë shumë nga pikëpamja energjitike. Ata ndikojnë shumë nga pikëpamja ekonomike. Kompanitë që kanë ndërtuar një hidrocentral të vogël kanë një përfitim të madh. Potencialet duhen shfrytëzuar, por në një kompromis me mjedisin. E them shpesh se zhvillimi padyshim që ka një impakt mjedisor, por Shqipëria nuk e ka luksin pengojë zhvillimin për shkak të efekteve në mjedis. Ne duhet të gjejmë një të mesme, të ulim sa më shumë efektin në mjedis, duke realizuar zhvillimin. Shqipëria ka nevojë të zhvillohet.
Me këto kontrata koncesionare a është gjetur e “mesmja e artë”? . Kujtoj se janë dhënë leje edhe në zona turistike dhe ka pasur mjaft debate.
Ka patur një “boom” kërkesash, sidomos në vitet 2009-2011. Ministria e Mjedisit ka mekanizmat dhe profesionalizimin e duhur për të gjykuar se kush janë zonat dhe sa duhet lejuar, sepse nuk është e thënë që në zonat e mbrojtura nuk mund të shfrytëzohet i gjithë lumi, por diga që duhet të ndërtohet, ndërtohet në një pjesë jashtë zonës së mbrojtur. Kjo do të thotë, se jo gjithmonë ka efekt në mjedis. Dua të theksoj se efekti ekonomik, por edhe efekti që ka në prodhimin e energjisë janë dy arsye të forta për të kërkuar gjithmonë konsensusin midis zhvillimit dhe efekteve në mjedis.
Është diskutuar së fundmi edhe bursa energjitike. Si do të ndikojë kjo në treg?
Edhe kjo është një iniciativë e mirë e qeverisë shqiptare. Prodhuesit e energjisë duhet të kuptojnë se çfarë garancie u ofron shteti shqiptar. Bursa e energjisë është element shumë i rëndësishëm për sigurimin e investitorëve në mënyrë që ai të dijë se si do e shesë prodhimin e tij.
Ngjasojnë burimet natyrore shqiptare shqiptare me burimet natyrore të shtetit norvegjez?
Dhe në duhet të përpiqemi të rrisim ngjashmërinë me këto shtete. Është e rëndësishme që ne jo vetëm t’u ngjajmë për burimet natyrore, por edhe në shfrytëzimin e mirë të tyre. Personalisht, i përkas asaj kategorie të njerëzve që mendojnë se nëse një burim natyror do shfrytëzohet keq, më mirë mos të shfrytëzohet fare. Nuk mund të lejohet që të shfrytëzohet keq për shkak të mungesës së kapaciteteve financiare apo profesionale.
Sa i përket energjive të rinovueshme ka diskutime së fundmi, teknologji të reja, disi inovative për Shqipërinë. Çfarë po bëhet në këtë sektor? A ka projekte konkrete të cilat do të materializohen së shpejti?
Ky është një sektor i rëndësishëm. Shqipëria ka një “fatkeqësi” në krahasim me Europën. Vendi ynë përdor më së shumti burimet ujore për prodhimin e energjisë. Por kjo ka sjellë mungesën e vëmendjes tek shfrytëzimi i erës dhe diellit. Shqipëria ka shumë ditë me diell, ka shumë orë me erë, të cilat janë burime natyrore të pashfrytëzuara. Në këtë pikë, duhen mekanizma nxitës, pasi kostoja e prodhimit të energjisë së rinovueshme nga panelet diellore, por edhe nga ato me erë, është shumë më e madhe se sa tek HEC-et apo industri të tjera.
A ka diskutime mbi hartimin e një strategjie të mirëfilltë e cila do të na çojë në shfrytëzimin sa më shumë të diellit dhe të erës?
Ka një strategji shumë të mirë, por ende nuk janë ndërtuar mekanizmat nxitës. Kjo do të thotë që nëse prodhohet 1kw/orë energji, duhet të ketë mundësi që të amortizohet shpenzimi. Ka një orientin dhe një nxitje të investitorëve, ka kërkesa konkrete, ligji po merr formën dhe besoj se do të përcaktoje edhe taksën koncensionare që duhet të paguhet. Edhe kjo është një tregues në se do të jetë nxitës ose jo për investitorët në këtë fushë.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
