Gazmend Kapllani është një nga emrat e paktë shqiptarë që na përfaqëson si qytetar i botës. Pas 25 vjetëve në Greqi, si gazetar e publicist, kur e la Greqinë për Amerikën, kolegët e tij shkruan: E pafalshme, që nuk e mbajtëm dot një intelektual si Kapllani.
Në Shqipëri e njohin jo kaq shumë sa në Greqi dhe mbase nuk e dinë se nuk i bejnë dëm atij, por vetes, duke mos e njohur.
Prej pak vitesh, Gazmend Kapllani jeton në Boston dhe jep mësim në Harvard.
Në Tiranë ishte këtë javë për të promovuar librin e tij “I keqi i vetes’ dhe kjo është intervista e vetme që dha, për Rudina Xhungën në “Dritare me Rudinën”, në News 24.
Rudina Xhunga: Kohë e keqe për ta promovuar ‘I Keqi i Vetes’ në Tiranë?
Gazmend Kapllani: Nuk ka kohë të mirë për të promovuar letërsinë sidomos, Shqipëria mbetet akoma një terren i vështirë për të promovuar libra, sidomos libra letërsie. Ju e dini që unë kam bërë shumë e shumë promovime librash jashtë Shqipërisë, sesa brenda Shqipërisë.
Kjo është hera e dytë që unë promovoj libra erdha për të promovuar romanin tim të parë.
Rudina Xhunga: Roman që bëri xhiron e botës, pastaj erdhi në mëmëdhe.
Gazmend Kapllani: Po erdhi në mëmedhe, pothuajse pas pesëmbëdhjetë vjetësh.
Dhe ky është libri i dytë, për mua është si të thuash, një moment historik, sepse jo vetëm që e promovoj librin, por është edhe një libër i shkruar shqip.
Siç e dini tre romane të tjerë, nuk janë shkruar në shqip, ky është një libër i shkruar në shqip edhe pse jetoja në Amerikë kur e shkrova. Është historik sepse takova miq të vjetër, ndër ta Visar Zhitin. Me të cilin u ritakuam në Amerikë gjatë rishkrimit të librit, dhe gjithashtu pata rastin që ta njoh pak më mirë botën letrare në Shqipëri.
Ishte pak i vështirë në kuptim që dolën disa pengesa, sepse një nga kënaqësitë e mia më të mëdha është që të takohem me studentë, në vendet ku librat e mi janë botuar. Këtë radhë target grupi i njerëzve që lexonin librat e mi, qëlloi në kohë proteste. Dy takime që ishin vendosur me studentët u anuluan.
Rudina Xhunga: Atëherë nuk shkove dot te studentët, po erdhën studentët te ti, në një farë mënyrë. Si ndihesh në kohëra të tilla, kohëra interesante?
Gazmend Kapllani: Unë nuk jetoj në Shqipëri, megjithëse i ndjek nga afër ngjarjet, mundohem që t’i kuptoj, kam shumë miq, me të cilët bisedoj. Protestën e studentëve jam munduar që ta kuptoj se çfarë po ndodh, sipas meje, sepse është shumë e vështirë që ta kuptojë dikush realitetin pa e jetuar çdo ditë në Shqipëri, por sipas meje është shkëndija e diç֛kaje më të madhe.
E një lloj vështirësie të madhe që ndeshin të gjitha brezat në Shqipëri, sidomos brezi i ri. Pyetja çfarë të ardhme ka një i ri në Shqipëri, një student në Shqipëri, ka një përgjigjje shumë të vështirë, nëse ka një të ardhme në Shqipëri.
Kam përshtypjen që sistemi arsimor në Shqipëri është shumë problem.
Unë mbaj mend, një eksperiencë për shembull, para disa viteve, kur doja që të vija në Shqipëri dhe të jepja mësim, vullnetarisht gjatë muajve të verës, ose një muaj ose dy muaj, në mënyrë vullnetare, do prisja vetë biletën që të vija.
Mbaj mend që ishte Genc Pollo atëherë ministër dhe më priti jashtëzakonisht shumë mirë, dhe pastaj më mbylli një takim me dikë te shkolla Filologjike, e mbaj mend si me mjegull, ishte një takim shumë i keq, u prita pak a shumë sikur kisha ardhur t’u merrja shkollën, dhe në atë moment i thashë vetes që rri mos e torturo kot veten, sepse nuk ka vend, nuk je i dëshiruar.
Ose këto ditë kam qenë në një gjimnaz shumë të njohur të një qyteti shumë të njohur s’ka rëndësi emri, dhe ajo që më shokoi ishte që gjimnazi ishte pa ngrohje, shumë ftohtë. U thashë, pse janë janë pa ngrohje, m’u përgjigjën po kështu janë të gjitha, neve nuk na bëjnë më përshtypje këto.
Personalisht mua më bëjnë shumë përshtypje, si mund të mësohet në shkolla pa ngrohje kur je pesëmbëdhjetë vjeç.
Dhe pastaj një gjë tjetër që kam takuar studentë, të cilët më kanë thënë se profesorët e tyre për shembull marrin para për provimet.
Unë sinqerisht nuk di asnjë vend të Evropës, as edhe një as në Ballkan, as në Bosnje që profesorët t’u marrin para studentëve, nuk e kuptoj se si mund të jetë dikush profesor, se çfarë perceptimi ka për veten e vet.
Kështu që këto janë si të thuash disa gjëra që më shkuan ndërmend për të kuptuar si plasi.
Ajo që më bën gjithmonë përshtypje sa herë vij në Shqipëri është një lloj apatie, sepse njerëzit janë dorëzuar.
Rudina Xhunga: Po, sepse ajo që të bën ty përshtypje atyre ju duket normale, neve na duket normale.
Gazmend Kapllani: Po një lloj apatie ose një lloj cinizmi moral. I jashtëzakonshëm. Unë nuk e di se pse thonë që i kontrollojnë nga forcat politike, sepse në të vërtetë Shqipëria është vendi i vetëm që thuhet se mund të ketë opozitën më të korruptuar se pozitën, por kjo është gjë tjetër.
Ndaj protesta më pëlqeu. Ka nevojë për një lloj idealizmi ky vend, për një rebelim moral dhe më vjen keq që duket që qeveria e sotme nuk solli një risi përsa i përket të paktën të rinjve, që të shpresojnë se e nesërmja do jetë pak më e mirë.
Kur bisedoj ndonjëherë me miq, më thonë, korrupsion ka kudo, njerëz të paaftë ka kudo.
Po edhe vendi më i mirë në botë, ndër dhjetë pika kyçe 5 do i ketë kopukë, dhe 5 do të jenë të aftë.
Ajo që unë kërkoj nga Shqipëria, nga vende si Shqipëria që kanë një të kaluar të tmerrshme, sepse e kaluara jonë komuniste neve na ndjek. Ato shkolla që janë pa ngrohje, janë shkollat e komunizmit akoma. Kështu që ne jemi një vend tmerrësisht i traumatizuar, por ajo që unë ëndërroj është që të vijë dikush dhe ndër dhjetë njerëz që i vë në vende kyçe, 9 le t’i ketë kopukë, po një të paktën një të jetë i aftë.
Kam përshtypjen që qeveria deri tani ka dështuar, sepse nuk është asnjëri, asnjë nga këta të dhjetë që të jetë i aftë. Dhe besoj që kjo është tragjedia më e madhe, dhe unë shpresoj që mentaliteti i protestës të jetë i tillë; që ne nuk e pranojmë këtë lloj cinizmi, nuk e pranojmë sepse kështu janë gjërat dhe nuk ndryshojnë. Mos të jetë vetëm si një shpërthim fishekzjarrësh, të jetë diçka që do të mbetet, të jetë diçka që të gjitha qeveritë që do të vijnë do e dinë se nuk do e kenë kaq të lehtë.
Nga kjo pikëpamje, e shoh me simpati protestën e studentëve, tani nuk e di të them të vërtetën, as perfekt nuk jam as nuk i njoh shumë mirë gjërat.
Rudina Xhunga: Jo te ajo pjesa se si do të shkojë e kemi në dorë të gjithë nga pak sepse që një gjë të shkojë, secili prej nesh do të duhet të ofrojë pa cinizëm, ide, mënyra zgjidhjesh dhe sidomos secili prej atyre që e bëjnë këtë të jenë njerëz me integritet. Ndaj ju ftova. Kam parasysh të flasin njerëz si ju.
Gazmend Kapllani: Shqipëria është një vend ku akoma do shumë guxim që të jetosh. Unë ndiej edhe një lloj mëkati sepse kam ikur dhe të them të drejtën unë nuk e kam këtë guxim. Të më thoshte një njeri që do të vish ti të jetosh në Shqipëri, sot nuk e kam këtë guxim që të them, po do të vij, por kam arsye sepse jeta ime nuk është më këtu, por dua që gjithmonë që vij ta shoh që përmirësohet diçka dhe më dhemb jashtëzakonisht kur shoh që nuk përmirësohet.
Më dhemb shumë kur shoh të rinjtë të dorëzohen. Të jesh 18 vjeç edhe të jesh dorëzuar, nuk ka tragjedi më të madhe dhe të thuash kështu janë gjërat, nuk ndryshojnë, s’kemi cfarë bëjmë.
Është një tragjedi e jashtëzakonshme. Nuk është e mundur që ata që qeverisin presidenti apo një tjetër të kenë vila, të sjellin pemë nga Maroku dhe gjimnazet të mos kenë ngrohje, nuk është e mundur, duhet të ulërasë dikush, nuk mund të pranohet kjo.
Rudina Xhunga: Kjo është ajo çfarë na mungon neve, indinjata.
Gazmend Kapllani: Unë i përkas një brezi shumë idealist, ne ishim shumë naivë sigurisht. Unë i kam shumë zili studentët e sotëm, sepse jetojnë në një botë të lirë, megjithëse ata do të thoshin po mirë ç’na duhet neve liria, do t’u thosha gabim, na duhet liria duhet ta vlerësojmë lirinë.
Ne nuk e patëm lirinë, ata jetojnë një botë shumë më të mirë sesa jetuam ne. Por ne ngaqë ishte tmerr i madh, ishim një brez shumë idealist, mendonim që Shqipëria do të rregullohet brenda dhjetë vjetëve, sepse nuk e kishim idenë se si ishte bota.
Nuk rregullohen brenda dhjetë vjetëve vende që kalojnë trauma të tmerrshme. Duhet durim duhet këmbëngulje, por duhet drejtësi dhe duhet, ta hajë dreqi, dikush që vjen në pushtet dhe jep fjalën për disa gjëra, për shembull, që do të promovojë meritrokracinë, autonominë, pra duhet ta mbajë fjalën. Nuk e di unë i përkas një brezi idealist prandaj dhe indinjohem kaq shumë.
Rudina Xhunga: Ndoshta të gjithë, edhe kjo kohë ka nevojë për idealizëm.
Gazmend Kapllani: Kjo kohë ka më shumë se kurrë nevojë për idealizëm, sepse tani bota është përsëri në një udhëkryq, sidomos për Shqipërinë.
Shqipëria është e gjunjëzuar nga ana morale. Këtu të quajnë idiot në qoftë se flet për drejtësi, për të mirë, për të keq, është një gjunjëzim me të vërtetë, moral shumë i rrezikshëm. Kam takuar njerëz 18 vjeç 20 vjeç të cilët janë të dorëzuar. Ne në këtë moshë edhe pse jetonim në epokën e llahtarshme, ne nuk ishim dorëzuar.
Rudina Xhunga: Si e ndjen Amerikën, ca të bën Amerika më shumë? Unë të kam takuar në Greqi dhe të shoh ndryshe. Çfarë dimensioni i jep një krijuesi, Amerika?
Gazmend Kapllani: Ikja ime në Amerikë ishte pak e paparashikueshme sepse unë ika në Amerikë në momentin që kisha vendosur që do të qëndroja në Greqi, por jeta ka ato rregullat e veta, sepse edhe në Greqi shkova me mendimin se nuk do të rri atje, do të rrija vetëm 25 ditë dhe pastaj qëndrova 25 vjet në Greqi.
-Rudina Xhunga- Dhe çfarë qëndrimi. Unë hyj tek ata njerëz që të falënderojne se si e ke treguar Shqipërinë në atë mënyrë, në Greqi.
Gazmend Kapllani- E kam bërë më shumë për veten time, sepse u gjenda në një vend, u bëra zëri i një komuniteti të tërë, por nuk ishte ky qëllimi im.
Në kuptimin që unë ndoqa ato principet e mia morale filozofike.
Në Amerikë shkova sepse kisha një ftesë nga Universiteti i Harvardit dhe ishte momenti kur në Greqi ndodhi ai, kolapsi i madh, dhe grupet ekstreme fashiste u bënë tmerrësisht të forta dhe unë kam qenë në listën e tyre të zezë me kohë dhe shkova në Amerikë. Në fillim jo me idenë të qëndroj, por pastaj pas vrasjes së një greku nga grupet naziste, e cila bëri jashtëzakonisht bujë, aty vendosa që nuk kthehem më, në Greqi.
Dhe vendosa të rifilloj një jetë të re në Amerikë në një qytet shumë historik sepse atje ka lindur si të thuash Amerika, Bostoni, është zemra e Amerikës, është një qytet shumë kulturor, sepse shumë akademikë janë atje, sepse janë institucionet më të mëdha akademike, më të famshme.
Dhe rifillimi i jetës nuk është gjë e lehtë, por Amerika ka një dimension tjetër. Dimensioni gjeografik në radhë të parë. Duke ardhur nga Evropa je mësuar gjithmonë që diku fillon dhe diku mbaron ajo që jeton.
Amerika është një perandori e madhe, ka shumë Amerika brenda një Amerike dhe mandej më ndodhi që unë fillova të jap mësim dhe dhashë mësim autobiografinë, në shkrimin krijues dhe studentët e mi që shkruanin gjëra autobiografike, u bënë si të thuash udhërrëfyesi im në hyrjen në kulturën Amerikane.
Shkruanin gjëra intime shkruanin për vete, për familjen e tyre sesi ata e perceptojnë Amerikën, apo grupet e tjera, si perceptojnë botën.
Sigurisht ishte letërsi, por për mua ishte trajnim kulturor i jashtëzakonshëm, dhe ua thashë, që ju jam shumë mirënjohës sepse ju ishit udhërrëfyesit e mi.
Pastaj ndodhi ajo që ndodhi në Amerikë. Kthesa politike, e jashtëzakonshme dhe aty kuptova, fillova përsëri të mendoj për politikën, sepse atëherë Amerika ndodhej në një moment udhëkryq politik, kulturor dhe akoma jam në procesin e njohjes së Amerikës.
Amerika të jep lirinë të jesh ai që do, kjo është një nga arritjet më të mëdha, të paktën në atë pjesë të botës që jam unë . Është një vend me një histori dhe potencial të jashtëzakonshëm. Dhe pastaj të paktën me mua ka qenë shumë bujare Amerika ndaj meje.
Më bujare se ç’ishte më parë Greqia ndaj meje.
Rudina Xhunga: Por ndërkohë, në letërsi të ndihet atdheu i parë, në publicistikë të ndihet atdheu i dytë, Greqia?
Gazmend Kapllani: Greqinë, të paktën nga ana kulturore e ndiej si një atdhe të dytë, është gjysma e jetës time.
Unë e adhuroj atë pjesë të kulturës greke që unë njoh e dua. Pra kam miq vëllazëror që janë grekë, jam i lidhur me gjuhën. Ishte një marrëdhënie shumë krijuese marrëdhënie ime me gjuhën.
Greqia po kalon një periudhë shumë të vështirë në këtë moment, dhe ato që kanë ndodhur, ngjarjet e fundit, më bënë të ngre pak zërin, në kuptimin se ishte si një lloj kambane alarmi që kjo që po ndodh, është diçka e re.
Shqipërisë i intereson që Greqia të jetë një vend demokratik, një vend i hapur, ku të mbizotërojnë forcat paqedashëse, që duan miqësinë me shqiptarët, ata që duan paqe në Ballkan, por kam shumë frikë që në këtë moment janë forcuar jashtëzakonisht elementët ekstremistë në Greqi.
Jam i shokuar sepse unë kam punuar në median greke, kam qenë pjesë e medias greke, dhe një nga gjërat që bëra, ishte një letër të hapur ndaj ish-kolegëve të mi grekë, të cilët filluan një fushatë disinformacioni të paparë. Nuk kisha parë diçka të tillë për Shqipërinë dhe kjo vazhdon akoma, kjo fushatë disinformacioni që sigurisht ndjell urretje.
Librat e mi që të gjithë kanë krijuar një letërsi që pak a shumë është ndër ballkanike shqiptaro-greke. Ngjarjet zhvillohen në të dy vendet. Edhe në këtë libër e kam studiuar, doktoratura ime ishte për, shqiptarët në Greqi.
Kam thënë shumë herë që shqiptarët dhe grekët janë kushërinj të parë që nuk honepsin njeri-tjetrin. Dhe fatkeqësisht problemi është i grekëve, në këtë rast nuk është i shqiptarëve. Shqiptarët nuk i bezdis ngjashmeria me grekët. Grekët për arsye historike dhe kulturore i bezdis jashtëzakonisht farefisnia dhe ngjashmëria me shqiptarët dhe është kjo lloj nevoje për ta fshehur që krijon paranojën.
Më vjen shumë keq d.m.th kur vij në Shqipëri edhe shoh turistë, francezë, gjermanë, zviceranë që vijnë të njohin vendin. Edhe ia them edhe miqve të mi grekë, ka pak grekë që kanë ardhur në Shqipëri ta njohin atë. Ka një lloj mohimi për ta njohur. Përveç asaj në këtë moment elementët radikalë dhe ekstremistë në Greqi janë forcuar shumë dhe me të vërtetë mund ta shtyjnë Greqinë drejt vetshkatërrimit, kam frikë se mund të shkatërrojë edhe vende të tjera. Ne shqiptarët kemi ato komplekset tona, problemet tona, por në këtë rast them që, nuk është për shkak tonë, por prej këtyre elementeve ekstremiste në Greqi.
Bëhet fjalë për fashizëm të hapur. Fashizmi do luftë jashtë kufijve, dhe kam jashtëzakonisht frikë që për ta, Shqipëria është objekti ideal për të ushtruar ekstremizmin e tyre.
Prandaj duhet shumë kujdes, njohje. Një gjë e zakonshme që ndodh mes grekëve dhe shqiptarëve, është kjo që asnjëherë nuk kanë qenë kaq afër dy popujt, por në të njëjtën kohë mentaliteti ka ngelur ai i shekullit 19-20 martohen me njëri-tjetrin, bashkëjetojnë me njëri-tjetrin për shkak të dokumentacionit, por mentaliteti ka ngelur po i njëjti.
Nuk dua t’u bëj qejfin shqiptarëve, por grekët kanë një problem të madh, shumë, shumë serioz, me ideologjinë, me fanatizmin fetar.
Rudina Xhunga: Pse erdhi ‘I Keqi i Vetes’, kush ishte ngacmimi që bëri që të vinte edhe në shqip madje? Nuk e ke nevojën për të qenë shqip, je më global?
Gazmend Kapllani: Unë kam shkruar gjithmonë, Rudina në shqip. Dy vëllimet e mia të para poetike që kam shkruar kanë qenë shqip. Shumë artikuj në gazeta shqiptare, të cilat janë bërë edhe të njohura, dhe nuk është se e braktisa ndonjëherë shqipen. U bëra person publik në Greqi duke shkruar, dhe pata një propozim nga një prej shtëpive botuese greke që të shkruaja romanin tim të parë greqisht. Dhe çfarë do t’i thosha, jo nuk e shkruaj greqisht, se do e shkruaj shqip.
Dhe në Amerikë ndodhi ajo kriza e tranzicionit, doja të kishte një ndryshim, ashtu siç ndryshova edhe unë, por nuk isha i gatshëm që të shkruaja në anglisht. Dhe në atë moment vendosa që të shkruaja shqip, si një lloj rifillimi i një udhëtimi të ri që kjo është gjuha tek e cila mund të mbështetesh me besim absolut, gjuha që nuk të tradhton. Nga kjo pikëpamje e shkruajta shqip.
Rudina Xhunga: Më pëlqeu kjo, “shqipja, gjuha ku mbështetesh me besim absolut se nuk do të të tradhtojë.” Të mungon Shqipëria, apo e takon ne endrra?
Gazmend Kapllani: Kam takuar nepër enderr, njerëz që nuk dinin asnjë fjalë greqisht, duke më folur greqisht. Kam miq apo mikesha të miat që nuk dinë të flasin në shqip, sepse janë grekë apo të shtetësive të tjera, dhe sërish më drejtohen në shqip.
Prandaj ëndrrat kështu janë. E vërteta është që jo se u mundova unë, por në këto vite ikje besoj se një nga pasuritë e mëdha, kam humbur shumë gjëra, sepse në këtë botë të madhe humbet dhe fiton diçka, jam i sigurt që kam humbur disa gjëra, por kam fituar shumë gjëra të tjera.
Dhe një nga fitimet më të mëdha është ajo pasuria e madhe kulturore, kulturat e tjera në të cilat kam jetuar, të cilat janë bërë të miat, ndihem më shumë pjesë e planetit, sesa i një vendi të coptuar. Por lidhja me Shqipërinë mbetet jashtëzakonisht e fortë, të gjitha librat e mi, Shqipëria mbetet pikë referimi, edhe protagonistët e mi kryesorë janë shqiptarë, ka edhe grekë e amerikanë, por kryesisht janë shqiptarë dhe mbetet shumë e fortë lidhja ime më Shqipërinë edhe me gjuhën edhe me njerëzit e miqtë e mi.
Rudina Xhunga: Nevoja për kthim që ke ti në këtë libër. Çfarë e bën njeriun të mos ketë frikë ta shohë veten dhe ta pyes?
Gazmend Kapllani: Një nga idealet më të mëdha të filozofisë, është njohja e vetvetes, siç thoshin dhe grekët nuk ia vlen të jetosh një jetë, kur nuk pyet veten se kush jam çfarë kam bërë, nga vij?
Ne shqiptarët, për periudhën e komunizmit, bëjmë sikur nuk ka ekzistuar ose e kemi katandisur në karikaturë. Çfarë mund të japë njohja e vetvetes, jep atë që thashë lart, ringjalljen morale.
Dicka që mbetet e paartikuluar, kthehet në dhunë dikur, kthehet në cinizëm. Dhuna që nuk u kuptua, nuk u artikulua do të vazhdojë të të ndjekë dhe ti mundohesh t’ia fshehësh vetes. Unë besoj se një nga misionet më të mëdha të letërsisë, është kjo, artikulimi i gjërave që ne nuk duam të dëgjojmë. Dhe nga kjo pikëpamje mund të jetë e dhembshme, por e bën më cilësore atë që është kujtesë personale, por në të njëjtën kohë është edhe kolektive.
Një komb që nuk ka kujtesë ecën si somnambul nëpër histori. Nga kjo pikëpamje protagonistët e mi kanë guximin që të dinë të artikulojnë atë që nuk thuhet, dhe pse ajo që artikulojnë është shumë e dhimbshme, ka të bëjë me familjen, me prindërit, me qytetin, por kështu janë protagonistët në letërsi.
Rudina Xhunga: Ti je në këtë libër?
Gazmend Kapllani: Në të gjitha librat jam dhe nuk jam. Ka diçka autobiografike. Fillon nga një pyetje, fillon nga ato fantazmat që të torturojnë, fillon nga obsesionet që ke, kështu që po jam.
Po të shkruash vetem për veten, do të mbetet një letërsi ditari, që nuk do të marrë përmasa universale.
Dhe nuk e konsideroj veten time kaq të rëndësishëm që të torturoj njerëzit duke u treguar historinë e jetës time, por mund të marr copëza historie të cilat janë edhe copëza të jetës kolektive që kam jetuar dhe të mundohem që t’i kthej në letërsi./dritare.net
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
