Për të folur për Liri Belishovën, do të duhej më shumë se një biografi dhe më shumë se një ese. Përmes një zhanri të ndërmjetëm, Bashkim Shehu tregon historinë e kësaj gruaje në librin “Liri Belishova dhe koha e saj”, botim i “UET Press”.
VIJON NGA NUMRI I KALUAR (LEXO KETU)
Ai e nis trajtesën me momentin e parë të takimit me të, menjëherë sapo kishte dalë nga burgu, pastaj takimet e vazhdueshme dhe bisedat që bënin së bashku. Si e njohu Belishovën, para dhe pas burgut.
BASHKIM SHEHU
Pranverë 1991. Liri Belishova sapo është kthyer në Tiranë mbas tridhjetë vjetësh internim. Ish-anëtare e Byrosë Politike dhe ish-sekretare e Komitetit Qendror, gjer pak muaj më parë ka qenë, zyrtarisht, armike e Partisë dhe e popullit. Kjo anatemë ra me shpërbërjen e pushtetit që e kishte dënuar. Gjërat ndryshonin me shpejtësi. Revolucion? Sipas përkufizimit klasik, apo të zakonshëm, jo.
Në Tiranën e dimrit që sapo kishte kaluar dhe të një pranvere marramendëse, tepër të bukur, apo së paku kështu më ka mbetur në kujtesë, bëheshin, kur e kur, demonstrata, fenomen jashtëtokësor për Shqipërinë gjer pak më parë, dhe të krijohej përshtypja se mjaftonte një demonstratë që të shembej edhe një copë nga rrënojat e mbetura të ngrehinës dikur të frikshme të atij pushteti. Sapo kisha dalë nga burgu.
Isha i etur të takoja sa më shumë njerëz, të njohur të vjetër apo të saponjohur, dhe të dëgjoja. Nuk besoj të ketë pasur tjetër kohë në jetën time që të kem takuar aq shumë njerëz. Një pjesë të madhe të atyre bisedave i kam harruar. Në atë rrjedhë të rrëmbyer përvojash, takimi me Liri Belishovën është ndër ata që më janë mbresuar më qartë. Ishte hera e parë që takohesha me të.
Kemi qenë fqinj për disa vjet në Bllokun e Udhëheqësve, po unë isha tepër i vogël kur Liri Belishovën e shpallën armike dhe e larguan s’andejmi. Nga shkolla dhe nga fjalimet e ish-bashkëluftëtarëve dhe ish-bashkëpushtetarëve të saj, më ishte përftuar mendimi se Liri Belishova qenkësh një komuniste hiperfanatike dhe se, prej atyre që e kishin dënuar, e ndante vetëm filosovjetizmi, një filosovjetizëm që përbënte identitetin e saj primar. Moska si Meka, apo Kremlini si Porta e Lartë. Apo mauzoleu i Leninit si varri i humbur i Krishtit.
Për herë të parë, diçka ndryshe dëgjova nga i biri i një anëtari tjetër të Byrosë Politike, nga Agim Myftiu, në vitet shtatëdhjetë, në shtëpinë e tij, e cila më parë kishte qenë shtëpia e Liri Belishovës. Më tha se Liri Belishova nuk qe tamam ashtu. Dhe se kishte qenë nga njerëzit më të zgjuar në udhëheqje.
Më pas, në burgun e Burrelit, u njoha dhe u miqësova me të shoqin e saj, Maqo Çomon, dhe të vëllanë, Bardhyl Belishovën, njerëz fisnikë të dy. Megjithatë, për Lirinë dija fare pak. Njihja vetëm konturet e një portreti dhe përfytyroja në të vragat e lëna nga rrëshkatat e jetës. Dhe tani sërishmi ishim fqinjë, ose pothuaj. Banonte në një apartament në Rrugën e Durrësit, as dyqind metra nga vendi ku banoja unë. Një pasdite, shkova dhe e takova.
Dy gjëra më janë thadruar në mendje nga ajo bisedë. Njëra është e përgjithshme: kthjelltësia me të cilën e gjykonte të kaluarën e saj si udhëheqëse. Nuk përligjte asgjë.
E dyta është një fjali e shkurtër: “Ishim si të droguar”. Ndërsa e para më kujton vargjet e dramaturgut Peter Weiss, “… ta të heqësh veten për flokësh/ta kthesh veten duke nxjerrë të brendshmen përjashta dhe ta shohësh krejt botën me një vështrim të ri”, e dyta tingëllon si perifrazim i thënies së famshme të Marksit për fenë si opium, perifrazim dhe përmbysje njëkohësisht. Ja thënia e tij e plotë, para se të arrijë gjer te feja si opium: “Feja është zemra e një bote pa zemër, truri i një bote pa tru…” Le ta zëvendësojmë “fenë” me “marksizmin”, apo me “marksizëm-leninizmin”, apo sido që ta quajmë atë çka do ketë pasur në mendje Liri Belishova.
Mbas njëzetegjashtë vjetësh vendosa të shkruaja këtë libër. Ndërkohë, nga mesi i viteve nëntëdhjetë, para se të largohesha për në Barcelonë, ishim takuar disa herë në rrugë dhe një ose dy herë në shtëpinë e saj. Kish ndërruar banesë, banonte në ish-Bllokun e Udhëheqësve, në shtëpinë e dikurshme të një anëtari të ish-Byrosë Politike, në skajin e përkundërt me shtëpinë e saj të dikurshme, kur kishte qenë anëtare e Byrosë Politike.
Tani, vila e ish-udhëheqësit i qenkësh kthyer ish-pronarit të shpronësuar mbas lufte – “shpronësuesit shpronësohen”, po të përdorim një shprehje tjetër të Marksit – dhe ishte copëzuar në një sërë apartamentesh që tashmë jepeshin me qira. Në njërin prej tyre banonte Liri Belishova. Po përsëri ishim fqinjë, sepse tani edhe unë banoja në atë zonë, përballë një kopshti fëmijësh ku kisha qenë vetëm disa ditë në kohën që ajo u dëbua, dhe tani banoja përsëri jo më shumë se dyqind metra larg saj.
Nga ajo bisedë, ose nga ato biseda, nuk më kujtohet asgjë, përveçse, ashtu turbull, që ato vërtiteshin rreth aktualitetit politik të Shqipërisë. Me sa dukej, ishte e thënë që, nga bisedat me Liri Belishovën, kujtesa ime të ruante më mirë ato që bënin fjalë për ngjarje të largëta, të asaj që quajmë “e kaluar”, ndonëse gjithçka në jetë është e kaluar, përderisa gjithçka rrjedh, ikën.
Dhe, përkundrazi, ose për më tepër, siç thotë Follkneri pak a shumë, e kaluara nuk kalon asnjëherë. Takimi tjetër ndodhi pasi kisha vendosur ta shkruaja këtë libër, në vitin 2017, në një shtëpi tjetër, ku banonte tani Liri Belishova, një apartament përballë Gjykatës.
Është verë, me një vapë jo të zakonshme qoftë dhe për stinën e nxehtë në Tiranë. Po nuk është e mundimshme për mua të shkoj përmes vapës gjer në shtëpinë e saj, ngaqë edhe tani, më 2017, jemi fqinj.
Natyrisht, jemi kur, gjatë ndonjë shkëputjeje nga Barcelona, gjendem sërishmi në Tiranë. Kujtesa dhe harrimi, e tashmja dhe e kaluara, larg dhe afër. Liri Belishova është nëntëdhjetë vjeç. Trupi i saj i vogël është edhe më i tkurrur. Dhe kërrusja e shkaktuar nga kushtet e rënda të punës në internim është bërë më e theksuar. Dhe është e sëmurë, mezi lëviz.
Asgjëmangut, sa herë ndihet më mirë, është e gatshme që të bashkëbisedojmë dhe të rrëfejë. Vështirësia e vetme në bashkëbisedim vjen ngaqë dëgjimin e ka tepër të dobësuar, aq sa edhe aparati nuk ndihmon, dhe mjaft shpesh më duhet që t’i bëj disa herë të njëjtën pyetje.
Zëri i saj, ndërkaq, vazhdon të jetë kumbues, po ai që kam dëgjuar çerek shekulli më parë, duke mos dashur t’ia dijë për kalimin e viteve. Po kujtesa? Më vjen në mendje një fragment nga ‘Ferri’ i Dantes, nga Rrethi i Gjashtë, ai i heretikëve.
Njëri prej personazheve shpjegon se shpirtrat e të vdekurve të Ferrit mund të shohin të ardhmen, por jo të tashmen, jo gjërat që “afrohen ose janë”.
Më vjen në mendje kjo në sajë të një analogjie me përmbysje të kohëve, me ndryshim të rrjedhës kohore: nga bisedat me Liri Belishovën, kujtesa ime ruante më mirë komentet e saj për të kaluarën e politikës dhe jo ato për aktualitetin, a thua kish hyrë në rezonancë me kujtesën e saj, shumë të qartë për të kaluarën, por që, përgjatë kësaj bisede dhe të tjerave që do pasonin, nuk i ruante ato që “afrohen ose janë”, atë çka sapo kish ndodhur, përgjigjet që sapo më kish dhënë, dhe që, prandaj, herë pas here m’i përsëriste. E tashmja, e ardhmja, e kaluara me sytë e së tashmes, e ardhmja me sytë e së kaluarës…
Biografia takohet me historinë: detaje biografike që ndërthuren gjithmonë dhe gjithsesi me refleksione mbi kohën, me reflektimin e njeriut në pasqyrën e kohës.
