BEHAR GJOKA/ Përmbledhja “Ëndrra e vrarë”, një metaforë tronditëse që përcillet me përcaktimin, Poezi të zgjedhura, zbulon fatin e poetit dhe të poezisë, si dhe krijon gjasat e bashkëbisedimit me pentagramin poetik të Rinush Idrizit.
Qysh në fillesë të kësaj përzgjedhje, shënjohet kredoja e poetit: “Tek lexoja/Poetët/prekja/Dhimbjen e Botës./Eh, sa kohë që botës/do t’i dhembë/diçka,/aq/kohë/ bota/do të ketë/Poetë., sendërtuar me vargje të thyera, të cilat shenjtërojnë magjinë e poetit, si zë i kohës”.
Organizimi, strukturor dhe konceptual, në ciklet: MIDIS HALUÇINACIONEVE TË VENDIT TIM, DIALOG ME POETIN DHE MIKUN LASGUSH PORADECI, ËNDËRRIM DEMOKRACIE, nga njëra anë portretizojnë përmasat e poetit, porse njëherit evidentojnë tiparet moderne, në lidhje me fjalën, vargun, sistemin e formësimit të lirikës së shumëngjyrtë, duke endur një situatë të gjendjeve letrare, një term që sugjerohet nga Italo Kalvino. Moria e teksteve, që shkon në rreth dyqind poezi, plason frymën dhe shprehësinë, në strukturë dhe poetikë, për të rrokur poezinë si klithëm dhe magji shkrimi, si lirikë e shumëfishtë, qytetare, politike dhe erotike, të cilat gdhendin fytyrën e poetit, megjithatë për të hetuar dhe shijuar tekstet, do të duhen qasje leximi të ndryshme. Në mesin e optikave, të shijimit dhe verifikimit të vlerave, sidomos tipologjia e natyrës së përzgjedhjes, lë të hapura shtigjet për shumësi leximesh, ku do të përveçoheshin:
A – Leximi si një kalendar poetik, ku përfshihen tekstet të botuara dhe të dorëshkruara, të cilat përvijojnë fillesën e shkrimit poetik, si një udhëtim i pandërprerë.
B – Leximi si poezi të përzgjedhura, në të cilën janë përfshirë poezitë më të arrira, madje një pjesë e tyre përkojnë me natyrën e poezive të sirtarit
C – Leximin e teksteve, tashmë si nëntekst, ku gjellin poezia dhe poetika, e ndërthyrjes së ligjërimit klasik, por me anësim kah lëvrimi i poezisë moderne, gjë që shqiptohet në praninë e theksuar të vargëzimit të thyer, duke formësuar ngjyresat e shumëfishta të ligjërimit poetik.
Në rrafshin e parë, në shqyrtimin si një kalendar poetik, me gjasë si ditar, që shkruhet varësisht gjendjeve shpirtërore, vijnë në ndihmë shënimet në fund të secilës poezi, të vitit, vendit. Hapësira ku ka gjezdisur poeti, e sidomos ëndrra e vrarë, që shndërrohet në lajtmotiv shkrimi, aty nga vitet ’70 të shekullit të kaluar, që shpalohet në vargje, në kohë-hapësirën e jetës fizike, kur poetit i shitohet ëndrra, madje i vritet në fillesë, një poezi që kridhet në ngjyrat e territ, porse njëherit përfiton në esencën letrare, si për të kuptuar kohën, e sidomos për të dekoduar fiktivitetin e kohës së pa kohë, kur ideologjia e pati asgjësuar njeriun si individ dhe shoqëri, sepse kolektiveti ideologjik, shënjohet si një qenie amorfe, gati një kadavër pa shpirt dhe arsye.
Pohimi i Benedeto Kroçe, se poezia duhet kërkuar aty ku gjendet dhe aty ku fshihet, sugjeron ndërlidhjen tekstit me kontekstin, si kohë shkrimore, e parë si kod shqyrtimi për poezinë e Rinush Idrizit, ku bashkëjeton lirika e pastër dhe lirika politike e angazhuar, lirika meditative dhe filozofike. Fillimi i poezishkrimit daton, simbas vargjeve të poezisë ERRËSIRË E GJATË: “Sa të avashta netët e dimrit,/Të trishtuara këngët që lindin në to…/Me kokën mbështetur vështroj errësirën,/Sa e gjatë vallë do jetë ajoë!//Trishtimet janë këngë që nuk flasin,/ Si netë dimërore ato shuhen ngadalë,/Me vdekjen e tyre një këngë e re ngjallet/Shpirti dhe pranvera, sa shumë ngjajnë. (Tiranë, 30 Nëntor 1964)”. Në vargjet e poezisë RRËFIM: “Ngadalë/nuk jam aq i mirë sa ç’isha,/Ngadalë/nuk jam aq besnik sa ç’isha,/Ngadalë/asnjëherë s’kam qenë i mirë/dhe besnik?! (Sh?ngjergj 5 Korrik, 1974.)”, që i përkasin kohës kur e kanë larguar nga Tirana dhe jep lëndën e fizkulturës në Shëngjergj. Faqet e kalendarit poetik, përmbyllen me vargjet e poezisë MIRUPAFSHIM: “Mirupafshim miku im tani,/O mik i shtrenjtë në shpirt ti je./Ja ndarja afroi, kët? e di,/Po njëher? do shihemi ne. (Jamaica Plain 30 shtator 2008)”. Përftesa e shenjës letrare, si një kalendar poetik, ku ndalesa është në çastet më pikante, të lirikës personale, erotike, politike apo sociale, i ka dhënë dorë autorit për të hetuar praninë e orëve të shkurdisura, që e kanë futur qenien arbënore, në tunelin e mosekzistencës.
Rrafshi i dytë, pra leximi në brendësi të hapësirës së teksteve, kryesisht si sugjerim i majave poetike të autorit, një shans për të shijuar dhe verifikuar vlerën letrare. Gjallimi i poezisë në forma të larmishme, të dorëshkruara apo të botuara, në cikle të veçantë në shtypin periodik dhe me libra, ku pamëdyshje ligjërimi me anën e botimeve të përzgjedhura, shënon rrethanën më të përshtatshme për të shijuar shenjat letrare. Nëse për poezinë e një vendi, antologjitë janë forma e gjetur e një hapësire ligjërimi, ku zbulohet poezia dhe poetët e një letërsie. Po ashtu, mbase si rrethanë përqasje të poezisë së një autori, si nivel shkrimor, botimet me përzgjedhje, të japin më shumë mundësinë për të hetuar të mbërrimet e një poeti.
Përzgjedhja poetike “Ëndërr e vrarë”, pason librin Syri i botës në vitin 2006, pa harruar botimet e mëhershme me cikle poetike dhe poema. Sjellja në vëmendje e vargjeve të poezisë Syri i botës: “NË bebëzën e Syrit të/Botës/ka mbetur e ngrirë,/ në një trullosje dhe belbëzim pa kontroll,/Pika e një loti,/e një loti të mrolur në vetvete./Askush nuk e vështron…….Syrit të Botës,/ Një FOSHNJE flinte si në dyshekun e tij../Dhe Pika e Lotit/ Qetësonte dhe qetësonte vetveten…./SYRI i BOTES/kishte tani/vetëm këtë/PIKË LOT …../që …../nuk pushonte së/ rrjedhuri…,por/me një fëmijë në gji…/Syri i Botëss……/me një Pikë Lot……/Me një/Pikë Lot…../Syri i/Botës…/Me një/Fëmijë/në gji…/”, njëri nga tekstet më të realizuar, si botëperceptim dhe shprehësi e shënjimit estetik. Megjithatë, përzgjedhja “Ëndërr e vrarë”, është shenjë e pranisë së poezive të sirtarit, që bartin pamundësinë e komunikimit me lexuesin, në kohën shkrimore, krahas rimarrjes së poezive më të mira, sikur më shumë është zbulesë e poezive të sirtarit, bëhet shkas për të zgjeruar marrëdhënien me leximin.
Hapësira e shumëfishtë e teksteve, konceptimi me cikle, por edhe vargëzimi me dy tonalitete, përbëjnë rrafshin e tretë, të hedhjes së vështrimit tonë, në materien poetike të këtij libri. Tonet mbizotëruese të ligjërimit janë:
A – Poezi moderne, me vargun e lirë, me shenjëzime të mbizotërimit të vargut të thyer, si një topikë vargëzuese që është më organike në poezinë e autorit, që të përkujton dhe sublimon ritmikën e poezisë së Migjenit, Majakovskit. Në këtë tipologji të përftesës ligjërimore, janë konceptuar dhe sendërtuar pjesa më e madhe e poezive, gjë që dëshmon prirje dhe kahjet ligjërimore të shkrimit poetik. Interesant është fakti që ky tip shkrimi shpaloset qysh në fillesat e shkrimit të poezive të para, gjë që argumentohet me vargje të lirikës erotike: “U zgjata të puthja/ ngjyrën e ëastit,/por preka dhimbjen/që kishe ti…/Aty ndalova,/e ngriva çastin,/dhe pranë meje/mbete ti…”, të cilat mbajnë datën (30 Mars 1966). Poetika e vargut të thyer shqipton me fuqi të pazakontë tematikën e jetës personale, sociale dhe politike, ku derdhet pesimizimi dhe ngjyresat heminguejane.
B – Të poezisë klasike, me vargje të matura, si vjershërim dhe strofë, që e sendërgjon muzikalitetin përmes rimës, si një fakt që poezia e autorit, zbulon situatën e “përplasjes” së projektuar në vitet ’60 të shekullit të kaluar, për të shmangur ligjërimin tradicional të poezisë shqipe. Vargjet: “Mirupafshim miku im tani,/O mik i shtrenjtë në shpirt ti je./Ja ndarja afroi, kët? e di,/ Po njëherë do shihemi ne.//Mirupafshim, mjafton përshëndetja,/Mos u ngrys, të vrenjtesh s’ke pse,/”E re në këtë botë s’është vdekja,/Po dhe të jetosh s’qenka gjë e re!”//Mirupafshim miku im tani,/O mik i shtrenjtë, në shpirt ti je./Ja ndarja afroi, kët? e di,/Po dhe në Qiell duhet të ketë miqësi./, janë pasqyra e formësimit të poetikës klasike. Rrethana e marrjes me veprën e Mjedës, një poeti unik të poezisë shqipe, bëri që Rinush Idrizi, të jetë i hapur dhe jo përjashtues ndaj vargut të matur, që kishte mbajtur të ndezur kandilen e shqipes, nga Pjetër Budi, te Naim Frashëri e deri te At Gjergj Fishta.
Praktika e shkrimit të poezisë në të dyja vatrat e poezisë, klasike dhe moderne, një endje në poetikën e Mjedës dhe Migjenit, të cilët i pati për zemër, është larmi e shqiptimit të formave poetike. Në këtë ngjizje unike, të ndërthurjes së vargëzimit, klasik dhe modern, përftohet natyra komplekse e unit poetik. Sugjerimi i Harlod Bloom: “… poezia është një thirrje profetike që meriton pa diskutim kurorën e letërsisë imagjinare (2008: 69)”, është një rrethanë për të hetuar praninë e shenjave letrare.
Uni, në faqet e përmbledhjes, ngërthen esenca të ndryshme, kur përveç kompleksitetit, bartet ngjyresa e larushisë shprehëse, në konturimin e natyrës së poetikës, që përmbyllet me vargje trishtuese: “Ah, vendi,/vendi im,/M’i vrave të gjitha/ dashuritë,/Më le të varrosem/me nostalgjitë!”, vargje emblematike të marrëdhënies shpirtërore me atdheun. Prania e kompleksitetit, ku bashkëshkruhet poetika e matur dhe moderne, si dhe ku bashkëjeton lirika erotike, qytetare, politike dhe meditative, ndonëse secila e përftuar në një dëshpërim pa cak, e humbjes së plotë të shpresës, mbase duhet parë si një zgjatim i natyrës së dëshmisë letrare të brezit të humbur, të poetikës së ajsbergut, ku prekim pjesën e dukshme të realitetit letrar, e pjesa më e madhe ka mbetur nën ujë, pra e padukshme.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
