NGA VALBONA ZENELI & PHILIPPE DICKINSON 
“Pusi amerikan mund të thahet”. Ky ishte mesazhi i Presidentit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Dwight D. Eisenhower, drejtuar aleatëve europianë në vitin 1953, vetëm katër vjet pas themelimit të NATO-s. Në ditët e sotme, me angazhimet e shtuara të SHBA në Azinë Lindore, që kërkojnë burime më të mëdha, ka ardhur koha që Europa të mbaje pjesën e saj të barrës së mbrojtjes kolektive.
Me fjalë të tjera, debati për ndarjen e barrës (burden-sharing) e mbrojtjes kolektive është pothuajse po aq i vjetër sa vetë NATO. Gjatë viteve 1950 dhe 1960, kontributi i SHBA-ve për shpenzimet totale të NATO-s për mbrojtjen ishte mbi 70 për qind. Që atëherë, shumica e administratave amerikane kanë nxitur vendet europiane të bëjnë më shumë për sigurinë e tyre. Publikisht dhe privatisht, presidentët dhe zyrtarët amerikanë kanë shtyrë qeveritë europiane të mos neglizhojnë shpenzimet ushtarake për mbrojtjen—veçanërisht në periudhën pas Luftës së Ftohtë, kur vendet europiane zvogëluan buxhetet e mbrojtjes duke u dhënë përparësi programeve sociale dhe uljeve te taksave. Në vitin 2011, Sekretari i atëhershëm i Mbrojtjes i SHBA-ve, Robert Gates, ngriti të njëjtin alarm si Eisenhower, duke ndryshuar vetëm metaforën nga uji te pasuria. Gates paralajmëronte se: “Nëse tendencat aktuale të rënies së kapaciteteve mbrojtëse europiane nuk ndalen dhe nuk kthehen, udhëheqësit e ardhshëm politikë të SHBAve — ata për të cilët Lufta e Ftohtë nuk ishte përvoja formuese që ishte për mua — mund të mos e konsiderojnë kthimin e investimit amerikan në NATO të vlefshëm për koston që përmban”. Gjatë dekadës së fundit, ky debat i vazhdueshëm mbi ndarjen e barrës së mbrojtjes është ngushtuar në mënyrë të pashëndetshme, duke u fokusuar vetëm në një numër. Udhëzimi që aleatët e NATO-s duhet të shpenzojnë të paktën 2 për qind të prodhimit të tyre të brendshëm bruto (PBB) për mbrojtjen, i vendosur në vitin 2014, me qëllimet më të mira, ka marrë që atëherë një cilësi pothuajse totemike si kriteri kryesor i vlerës së një aleati. Kërkimi për një pikë referimi të thjeshtë ka shtrembëruar një debat të rëndësishëm dhe shumë më të gjerë në Aleancë. Ajo çka nevojitet është një kuptim më i plotë i asaj që secili aleat sjell për mbrojtjen kolektive dhe Samiti i ardhshëm i NATO-s në Uashington është vendi ku ky proces duhet të fillojë.
PSE “2 PËR QIND” ËSHTË REDUKTIV
Pushtimi i parë i Rusisë ndaj Ukrainë në vitin 2014 filloi të ndryshojë llogaritjet e shpenzimeve të mbrojtjes. Në Samitin e NATO-s në Uells po atë vit, liderët premtuan të arrinin një objektiv të shpenzimeve për mbrojtje prej 2 për qind të PBB-së deri në vitin 2024. Në vitet e fundit ka pasur përparim drejt këtij objektivi, por ka qenë i pabarabartë. Pushtimi rus në shkallë të plotë i në Ukrainën në shkurtin e vitit 2022 ofroi një shtysë të re për rritjen e shpenzimeve ushtarake në kryeqytetet europiane.
Në fjalimin e tij të famshëm të “Zeitenwende”, të Kancelarit gjerman, Olaf Scholz, vetëm disa ditë pasi forcat ruse filluan sulmin e tyre të gjithanshëm ndaj Ukrainës, ai premtoi se Berlini më në fund do ta marrë seriozisht përmbushjen e objektivit të buxheteve ushtarake dhe do të alokojë 100 miliardë euro shtesë për një fond të veçantë për mbrojtjen.
Vitit të kaluar, në samitin e Aleancës në Vilnius, aleatët e NATO-s rinovuan angazhimin e tyre për 2 për qind dhe shkuan edhe më tej, duke miratuar një Plan Veprimi për Prodhimin e Mbrojtjes për të “përshpejtuar prokurimin e përbashkët, rritur ndërveprueshmërinë dhe gjeneruar kapacitete të reja investimi dhe prodhimi”. Në vitin 2023, shpenzimet për mbrojtjen të anëtarëve europianë të NATO-s u rritën me 19 për qind, me rreth 78 miliardë dollarë shpenzime të reja për mbrojtjen, sipas të dhënave nga Instituti Ndërkombëtar i Kërkimeve për Paqe në Stokholm (SIPRI). Javën e kaluar, NATO njoftoi se pritet që 23 nga 32 shtetet anëtare të Aleancës të përmbushin objektivin prej 2 për qind në vitin 2024. Ky vit gjithashtu do të jetë i pari në të cilin shpenzimet totale të aleatëve evropianë do të kalojnë 2 për qind të PBB-së së tyre të përbashkët.
Ndërsa Europa është qartësisht në rrugën e duhur, SHBA mbeten kontribuuesi më i madh në Aleancë. Sipas bazës së të dhënave të SIPRI-t, shpenzimet totale të mbrojtjes së SHBA-ve arritën në 916 miliardë dollarë në vitin 2023, ose 3.36 për qind të PBB-së amerikan. Në Europë, tre shpenzuesit më të mëdhenj të mbrojtjes ishin Mbretëria e Bashkuar (75 miliardë dollarë), Gjermania (68 miliardë dollarë) dhe Franca (61 miliardë dollarë) në vitin 2023. Në kontrast me këtë, Kina, midis viteve 2000 dhe 2023 ka rritur shpenzimet e saj ushtarake më shumë se trembëdhjetëfish (nga 22 miliardë dollarë në 296 miliardë dollarë) dhe ka përmirësuar ndjeshëm aftësitë e saj ushtarake. Rusia gjithashtu ka rritur buxhetet e saj të mbrojtjes dymbëdhjetë herë (nga 9 në 109 miliardë dollarë). Për më tepër, këto të dhëna mund të nënvlerësojnë shpenzimet reale për mbrojtje dhe siguri të Kinës dhe Rusisë.
Rreziku këtu është se fokusimi i debatit për ndarjen e barrës rreth një ekuacioni matematik është reduktiv. Ky fokus përqendrohet te hyrjet dhe jo te kërkesat. Ai nuk përkthehet në një kuptim të plotë të aftësive të vërteta ushtarake të aleatëve ose se si ata janë në gjendje të përdorin këto aftësi për të përfituar NATO-në dhe për të zbatuar rendin ndërkombëtar.
Edhe më shumë, objektivi 2 për qind është një metrikë e pamjaftueshme në vete. Është një synim që lëviz varësisht nga fatkeqësitë ekonomike kombëtare më të gjëra. Dhe është e pazgjidhur. Aleatët kanë përgjegjësi të gjerë për të përcaktuar çfarë përfshihet në fushën e objektivit të 2 për qind dhe për të përdorur disa llogari kreative. Për shembull, pagesat e pensioneve të larta mund të rrisin buxhetin e mbrojtjes së një vendi pa kontribuar shumë në aftësitë kolektive. Të gjitha angazhimet në 2 për qind nuk janë të njëjta. Në Samitin e NATO-s në vitin 2014 që vendosi objektivin e 2 për qind, u përfshiu edhe objektivi që deri në vitin 2024, të paktën 20 për qind e shpenzimeve kombëtare të mbrojtjes do të shkojnë për aftësi në frontlinjë, pajisje dhe kërkime dhe zhvillim. Përpos dy aleatëve, të gjithë të tjerët janë mbi këtë shifër, sipas të dhënave më të fundit, por këto shifra ndryshojnë çdo vit.
ALEATËT MUND TË TEJKALOJNË “2 PËRQINDËSHIN”
Është në interesat e vendeve europiane aleate të NATO-s të demonstrojnë në mënyrë konkrete dhe të dukshme se si ata po kontribuojnë për mbrojtjen dhe deterencën kolektive. Kjo përfshin forcimin e forcave ushtarake konvencionale, përfshirë kontributet në deplojimet multilaterale në zonën lindore të NATO-s. Përfshin gjithashtu tregimin e një gatishmërie proaktive për të mbushur boshllëqet ndihmësit strategjikë, që aktualisht Shtetet e Bashkuara furnizojnë për mbrojtjen e Europës. Kjo do të thotë zhvillimi i kapaciteteve të transportit ajror, rimbushjes në ajër dhe avionëve dhe platformave të inteligjencës, mbikëqyrjes dhe shërbimeve zbuluese. Po ashtu, aleatët duhet të kenë një plan koherent për të përdorur në mënyrë më të zgjuar burimet ekzistuese në të gjithë Europën dhe për të zhvilluar një strategji për bashkëpunim me prodhuesit e mbrojtjes për të siguruar vazhdimësinë e furnizimeve kritike.
Ndoshta çështja më kritike aktualisht është se aleatët duhet të sigurohen se përçojnë mesazhet e duhura. Kjo duhet të fillojë duke lënë pas konceptin e mbrojtjes kolektive si një “barrë” dhe të pranojnë gjuhën e “ndarjes së përgjegjësisë” në vend të kësaj. Rishikimi i debatit do të ndihmonte në tregimin publik të një qëndrimi të qetë, të pjekur dhe të përkushtuar.
Me Samitin e NATO-s që do të zhvillohet në Uashington, DC, në korrik, gjatë një fushate zgjedhore presidenciale në Shtetet e Bashkuara, aleatët europianë nuk mund të neglizhojnë kontekstin politik. Në Samitin e NATO-s dhe më tej, ata do të duhet të kalibrojnë me kujdes mesazhet e tyre për publikun amerikan në një mënyrë që të apelojë të dyja anët e spektrit politik. Kjo do të thotë, për shembull, dhënien e sinjaleve konkrete se aleatët europianë mund të mbështeten si partnere të vlefshme dhe konstruktive globalisht, veçanërisht në Rajonin e Paqësor-Indiano.
Në fund të fundit, konsideratat për mesazhet dhe politikën sjellin përsëri diskutimin e objektivit të 2 përqindëshit. Ky numër ka marrë një fuqi simbolike të veçantë. Siç tregon historia e NATO-s, ky debat do të mbetet në një formë apo në një tjetër për një kohë të gjatë. Në të vërtetë, 2 përqindëshi tani përmendet si një “kornizë minimale dhe jo maksimale, “me disa aleatë, sidomos Poloninë, që propozojnë ngritjen e objektivit në 3 për qind. Senatori republikan amerikan, Roger Wicker, ka argumentuar së fundmi që Shtetet e Bashkuara duhet të shpenzojnë deri në 5 për qind të PBB-së së tyre për mbrojtjen. Ndërsa gjithnjë e më shumë aleatë po kalojnë pragun e 2 për qindëshit dhe shpenzimet për mbrojtjen po shtohen, është koha që biseda të evoluojë. Për të konsideruar jo vetëm sa shpenzohet, por edhe se si shpenzohet. Për të shqyrtuar se si kjo përkthehet në mënyrë të kuptueshme dhe të dukshme për secilin aleat përgjegjësinë për mbrojtjen kolektive. Ky është një mesazh më i sofistikuar sesa një ekuacion i thjeshtë, por koha për të filluar përçimin e këtij mesazhi është tani.
Botuar nga “Atlantic Council”
Dr. Valbona Zeneli është eksperte e lartë në “Atlantic Council” të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Iniciativa e Sigurisë Transatlantike
Philippe Dickinson është zv.drejtor i Iniciativës së Sigurisë Transatlantike, “Atlantic Council” i Shteteve të Bashkuara të Amerikës
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
