E ëma nuk donte t’i tregonte asgjë. Ajo histori ishte shumë e dhimbshme. Nuk e kishte menduar shu-më se refuzimi i një dashurie rinore do ta çonte në tragjedi. Kjo ishte arsyeja pse në vitin 1993, një italian i lindur në Vlorë erdhi në Shqipëri në kërkim të eshtrave të të atit, Giuseppe Terruesit, ish-drejtor i Bankës Italo-Shqiptare në Vlorë. I dënuar nga pushteti popullor me akuzën “shpërdorim të parave të popullit shqiptar”, pas 7 vitesh burg, katër në Vlorë e tre në Burrel, ai vdes në qeli në vitin 1952. Pas 18 vjetësh nga ajo vizitë e parë, i biri, Aldo, shkruan një libër që e titullon “Kthim në vendin e shqiponjave”, ku tregon historinë e familjes së tij, përmes dëshmive të të afërmve dhe miqve të qelisë së të atit, Engjëll Kokoshi dhe Petrit Velaj. Libri është botuar nga shtëpia botuese “Besa” dhe dje u prezantua edhe në Tiranë, në ambientet e Bibliotekës Kombëtare. Në librin e tij Terrusi me profesion fizikan tregon dramën e familjes së tij, e cila me shumë gjasë ka ardhur si rezultat i një njohjeje të hershme që e ëma kishte pasur me ish-diktatorin Enver Hoxha, aso kohe 22-vjeçar, e dëshironte të kishte një lidhje me të. “Kobi i zi nisi atëherë kur bukuria e Aurelias tërhoqi vëmendjen e një skifteri pervers e paranojak, që mbante emrin Enver Hoxha. Duke përfituar nga fqinjësia dhe miqësia e prindërve, ai u përpoq me të gjitha mënyrat të krijonte marrëdhënie me vajzën e brishtë, por edukata dhe botëkuptimi i saj nuk mund të pajtoheshin me prepotencën dhe frymën dhunuese të këtij të riu, i cili, pasi dështoi në tentativat e tij për ta bërë të vetën, u detyrua të largohej përgjithmonë prej saj, por jo pa premtimin e hakmarrjes. Dhe hakmarrja erdhi disa vite më vonë, kur bashkëshortin e Aurelias, Giuseppe Terrusin, e arrestuan për ta mbajtur të mbyllur në ferrin shqiptar të Burrelit deri ditën që vdiq. Është historia që përsëritet më vonë me Sabiha Kasimatin, të pushkatuar me 21 të tjerë me rastin e hedhjes së bombës në Ambasadën Sovjetike, me Musine Kokalarin, shkrimtaren dhe vajzën e zgjuar, që vdiq në internim, e kushedi me kë tjetër, të gjitha viktima të diktatorit”, do të shprehej gjuhëtari Kolec Topalli, dje në promovimin e librit. Vetë Terrusi thotë se e ëma e mori të vërtetën e saj në varr. E vetmja dëshmi nga ajo njohje është një libër me dedikim nga Enver Hoxha. Ishte libri “Les cent vues de Paris”. Në të ai shkruan: “Në shenjë miqësie. Enver Hoxha, student për Mjekësi. Gjirokastër, 21, VIII, 1930. Në të vërtetë, Enveri nuk ka qenë veçse një student botanike, i cili si duket donte të shitej ca më lartë në sytë e vajzës italiane.
Ç’ju shtyu t’iu ktheheshit kujtimeve tuaja, përse e shkruat këtë libër?
Të shkruaje një libër ku janë treguar ndodhi të vërteta të dokumentuara me fakte dhe dëshmi, është sigurisht diçka shumë e rëndësishme. Ky libër ka shërbyer për të sjellë përpara opinionit publik dëshmitë nga një e kaluar, që ndoshta duhej varrosur e harruar. Por nuk ka të ardhme pa të shkuar, pa pasur një të vërtetë historike. E vërteta u bën mirë të gjithëve, pa të jeton gjithnjë i dyzuar dhe në bashkëfajësi. Si fillim nuk kisha asnjë lloj qëllimi. Kisha mbajtur disa shënime, adresa, por e shihja se dalëngadalë, me vdekjen e sime mëje dhe të dajës tim, unë mbeta hallka e fundit e zinxhirit që mund të tregonte këtë histori. Ndaj u kujdesa të shkruaja gjithçka me qëllim që të mos i harroja.
Pas largimit nga Shqipëria, kur u kthyet sërish?
Herën e parë që jam kthyer, në 1993, Shqipëria ishte një vend që po rizgjohej nga një gjumë i gjatë letargjik dhe kishte dëshirë për liri. Çdo gjë kishte mbetur pas në kohë, 50 vjet. Që nga Aeroporti që nuk i ngjante aspak një aeroporti kryeqyteti, por periferie. Tani është një vend që kërkon me të gjitha energjitë e tij të rritet e të kapë vendet e tjera europiane. Është një vend që kërkon një vend në Bashkimin Europian, në zhvillim të vazhdueshëm.
Ku shkuat, kur erdhët në Shqipëri?
Kur u ktheva në Shqipëri, në 1993, shkova në të gjitha vendet ku jetova me familjen time: në Vlorë, Tiranë, Durrës dhe së fundi në burgun e Burrelit, ku pashë qelinë e tim ati, atu ku ai vdiq. Takova Engjëll Kokoshin dhe Petrit Velajn, që kishin qenë në burg me tim at dhe që më treguan për miqësinë dhe mirësinë e tij, kundrejt tyre. Mësova për jetën e tyre si të burgosur, për vdekjen e tij dhe varrosjen në varrezën e burgut. Ishin tregime rrënqethëse. Ai më tregonte për torturat, dhe se si me trupat e shokëve të vdekur përshkonin një copë udhë deri te gropa që kishin hapur, të shoqëruar nga këngët dhe talljet e rojeve të burgut, të cilët u thoshin se shumë shpejt do t’u vinte radha dhe atyre. Pasi u kthyem në Ambasadën Italiane, e vendosëm dhe e shkruam me shkrim që do të impenjoheshim për gjetjen, zhvarrimin, identifikimin dhe dërgimin në shtëpi të eshtrave të të burgosurve të vdekur në burg. Por me ngjarjet e vitit ’96-’97, gjithçka mori fund, ndërsa më vonë Engjëll Kokoshi u nda nga jeta.
Veç kujtimeve të hidhura, takuat miq të vjetër?
Duke qenë se daja im, Giacomo Poselli, kishte qenë portier i Kombëtares shqiptare të futbollit dhe kishte fituar Ballkaniadën në vitin 1946, u pritëm me shumë ngrohtësi
nga të gjithë ish-futbollistët dhe miqtë e vjetër dhe në veçanti nga miku i tij Xhavit Demneri. Ishin ditë shumë të bukura e mallëngjyese. I paharruar momenti kur, ndonëse të moshuar, ata zbritën në fushën “Qemal Stafa” për të bërë një ndeshje futbolli. Në darkë ishin të gjithë të rraskapitur, por të lumtur dhe kanë ngritur një dolli me coca-cola. Ishte dollia më e bukur që kishin ngritur ndonjëherë.
Një tjetër personazh i librit tuaj është edhe Enver Hoxha, i cili kishte pasur njohje me nënën tuaj…
Në librin tim, Enver Hoxha nuk është personazhi kryesor, por vetëm nj figurë negative që lëviz në hije, duke drejtuar drejt tragjedisë familjen tonë. Protagonistët janë familjarët e mi dhe në veçanti, im atë Giuseppe dhe daja im Giacomo, të cilin e shtyj të tregojë historinë.
Ç’ju ka treguar nëna juaj në lidhje me Enver Hoxhën?
Ime më nuk ka dashur kurrë të më tregojë historinë e së shkuarës. Gjithçka që kam mësuar e kam dëgjuar nga gjyshërit e mi, apo xhaxhai. Ishte shumë e dhimbshme për të ajo histori. Kishte humbur tim atë dhe nuk donte t’ia dinte për asgjë. Kur u ktheva në Shqipëri në vitin 1993 dhe i tregova se çfarë mësova, ajo më ndaloi, nuk donte të dëgjonte asgjë.
Nuk ruante asnjë kujtim nga ajo njohje e largët?
E vetmja gjë që ka mbetur është një libër, që Enver Hoxha i ka dhuruar në vitin 1930 nënës sime, si mik, kur kishte ardhur nga Parisi. Është thjesht një libër për Parisin, me dedikim. Kanë qenë edhe mesazhet që Enveri ia jepte motrës së tij dhe ajo motrës së vogël të sime mëje. Ishin mesazhe të shkruara, që i kërkonin takime. Por të gjitha u grisën menjëherë për shkak të rrethanave të ndryshme. E vetmja gjë që ajo ka ruajtur ishte ai libër.
Cilat ishin qëllimet e Enver Hoxhës karshi mamasë suaj?
Nga sa kam mësuar ai dëshironte të rrinte, të fejohej me time më, por kur ai vinte herë pas here nga Parisi dhe ndante me të idetë, që ishin shumë larg prej saj, ime më nuk pranoi më shumë se një miqësi. Në atë kohë ai ishte 22 vjeç, kurse ajo 17 vjeçe dhe është e kuptueshme dëshira e tij për të ndenjur me një vajzë të bukur. Por kur idetë e tij politike u bënë shumë të qarta, nuk kishte më hapësirë.
Ku janë takuar?
Takimet janë bërë vetëm në Gjirokastër, sepse më vonë ata u larguan nga ai qytet, ku im atë së pari ishte nëndrejtor i bankës së Gjirokastrës. Njohja e saj me Enver Hoxhën kishte ndodhur më parë. Ndërkohë, Enveri ishte larguar nga Gjirokastra e shkonte e vinte dhe gjithçka kishte mbaruar kur ajo njohu tim atë. Ajo u martua në vitin 1936. Ndoshta ai libër ishte fundi i një miqësie.
Pse ndodhej nëna juaj në Gjirokastër?
Familja sime mëje ishte transferuar nga Greqia, ku zhvillohej konflikti italo-grek. Grekët nuk u jepnin më punë italianëve. Gjyshi kishte një ndërmarrje ndërtimi dhe të vetmet punë që gjenin ishin në Shqipëri. Ndaj u vendosën në Gjirokastër, ku kishin komshi familjen e Enver Hoxhës.
Ç’ndodhi me mamanë tuaj pas largimit nga Shqipëria?
Ime më ndenji e ve gjatë gjithë jetës. Ishte një grua shumë e bukur dhe kishte shumë njerëz që e kërkonin, por dashuria e saj ishte absolute, ideale.
Tani që libri ka dalë në Itali e pritet të vijë dhe në shqip, ç’synoni përmes tij?
Shpresoj që kjo histori të shërbejë për hapjen e arkivave dhe për të trajtuar ngjarjet e së shkuarës me baraspeshë shkencore dhe vërtetësi historike, pa provokuar hakmarrje. Diçka mund ta pohoj me gëzim: Janë gjetur në Arkivin e Ministrisë së Brendshme nga ana e Institutit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, dokumentet e procesit gjyqësor kundër tim eti, Giuseppe Terrusi, i zhvilluar në Vlorë në vitin 1945. Janë dokumente që dëshmojnë çka kam pohuar në librin tim: persekutimin e një regjimi kundër një njeriu të pafajshëm.
ALMA MILE
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
