Pasi u shpall fitues i çmimit letrar “Park Kyungni Literature Award”, duke lënë pas 350 autorë të njohur, Ismail Kadare ka dhënë një intervistë për shtypin koreano-jugor.
Shkrimtari ka folur për dy nga veprat e tij më të njohura, si “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” dhe “Pallati i ëndrrave” e për letërsinë që e tërheq më shumë. Po ashtu, ai ka këshilluar letrarët e rinj, duke rrëfyer edhe copëza kujtimesh nga fillimet e tij, si kur iu botuan disa vargje te “Letrari i ri”, shoqëruar me një notë kritike: “Ismail Halit Kadare. Lexuam vjershat tuaja, por ato, të mos ju vijë keq që po jua themi, por janë shkruar në një gjuhë që letërsia nuk i pranon fare”. Kjo përgjigje, që shkrimtari e konsideron gati “tallëse”, nuk mori shumë vëmendje asokohe nga Kadare. “As që doja t’ia dija se çfarë më shkruanin, por isha i mrekulluar nga emri im i shtypur për herë të parë në gazetë”, tregon shkrimtari. Në këtë artikull, për Kadarenë flitet edhe për diktaturën, në të cilën Shqipëria ra pas Luftës së Dytë Botërore, si dhe për censurën e rreptë komuniste. “Donga” zbulon për lexuesit e Koresë së Jugut, se si Kadare, sot 83 vjeç, e nisi rrugën e letërsisë duke kopjuar me dorë Makbethin e Shekspirit, derisa emri i tij u bë i njohur për shqiptarët me “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”
Duhet të keni dëgjuar diçka rreth shkrimtares koreane Pak Kyongni, emrin e së cilës mban çmimi që ju sapo fituat. Çfarë mendimi keni krijuar rreth saj?
Kam dëgjuar fjalë shumë të mira për shkrimtaren Pak Kyongni dhe më duket një fakt shumë i bukur që ky çmim mban emrin e saj. Gjithashtu, është një gëzim për mua që këtë çmim e ka marrë para meje një shkrimtar që e çmoj shumë si Amos Oz, një nga miqtë e mi më të mirë. Letërsia është e tillë, ka në thelbin e saj globalizmin. Ne jetojmë në një shtëpi të madhe, që quhet tokë, glob tokësor. Në thelbin e saj, është universale, e përjetshme, e pamoshë, e pavend, në kuptimin e pacaktuar në një vend. Ndihem i nderuar që e kam fituar këtë çmim në Korenë e Jugut.
Në 1970, Parisin e përshkroi një stuhi letrare, botimi i “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Një libër, i cili ju ka dhënë një emër të madh në botën letrare. Si lindi ky roman?
Ka filluar si një tregim i shkurtër, mbresë. Por është e bukur si fakt që të jep jeta ndonjëherë. Jeta shpesh nuk të jep fakte të bukura, por i krijon shkrimtari. Në këtë rast është një dhuratë, një ngjarje e pazakonshme që ka brenda diçka që kapërcen vetveten. Një mision i çuditshëm, që ndodh në botë shumë rrallë, që ndodh midis dy vendeve. Dhe që ndodhte në Shqipëri në një atmosferë jo të përshtatshme për të. Domethënë, vijnë përfaqësues të një ushtrie, që ende quhej e NATO-s, armiqësore për ne, për të kryer një mision njerëzor, të cilin Shqipëria komuniste edhe nuk e kuptonte mirë. Shqipëria s’ishte mësuar me mallëngjimet e vjetra, të kaluara, të stërkaluara, të harruara, të paharruara, të fajit, të jo fajit. Pra ishte një subjekt, një ngjarje që të jepte liri. Por liria në këtë rast, edhe befasia, janë të përshtatshme për letërsinë, por janë të rrezikshme në një vend ku liria nuk çmohet, në një vend ku liria, përkundrazi, të kall frikën. Kjo është. Kjo kundërthënie bëri që unë t’i kthehesha shumë herë kësaj teme, sepse sapo e shkrova, m’u duk se ishte më e thellë, gjithmonë më shumë se ç’mendova në fillim, më e thellë, më e ngatërruar, më problematike. Nisi si tregim, pastaj u pasurua si novelë, u botua në shtyp, pastaj u kritikua.
Ky është romani juaj më i njohur në botë, por sipas jush nuk është romani më i mirë, apo jo?
Unë mendoj që nuk është romani im më i mirë, por më i njohuri, pasi unë kam qenë shumë i ri kur e kam shkruar, njëzet e pesë vjeç, shkrimtar i ri në një vend me një rend shoqëror të mjerë, të trishtueshëm, jashtëzakonisht armiqësor për letërsinë, për një talent. Dhe në fillim, sigurisht unë s’krijova… një temë e tillë s’të krijonte asnjë afërsi me shoqërinë socialiste, me shtetin, me klimën, gjithçka ishte e kundërt me atë që neve e kishim bazuar artin tonë, letërsinë tonë të realizmit socialist. Bazohej në një gjë shkretanë, një gjë jashtëzakonisht e trishtueshme për artin. Gëzimi, optimizmi, qielli ishte blu, që shndriste. Kurse ky ishte një roman me baltë, shi dhe vdekje. Ishte i mbarë si letërsi, por krejtësisht i mbrapshtë për vendin ku jetoja. Në romanin tjetër tuaj, “Pallati i ëndrrave”, juve u afruat shumë afër rrezikut, duke jetuar në një vend diktatorial si Shqipëria, ku pavarësisht nga alegoria, ishte e qartë që ju i bënit autopsi vendit ku jetonit. Unë nuk u nisa me këtë qëllim, si të thuash që po ia hedh regjimit me një temë jo të përshtatshme për të. Në letërsi, zakonisht, shkrimtarët seriozë nuk nisen nga dinakëri të tilla. Vetvetiu, tema e tillë, e shtypjes së njeriut, është e natyrshme dhe meritat e tij, ose mosmerita, është që ta vërë re këtë gjë ose të mos e vërë re.
Cilët shkrimtarë ju pëlqejnë dhe cilat vepra konkretisht?
Mua më ka pëlqyer letërsia dramatike, për arsye që një lexuesi, një kritiku, një studiuesi, një akademiku, mund t’i duken mjaft banale. Është njëlloj si të habitesh pse fëmijëve u pëlqejnë tmerret ndonjëherë. Fëmija, sa është natyrë e padjallëzuar, e pastër, aq më shumë do të shikojë tmerre, gjëra të frikshme, të kundërta. Dhe mua, kur isha fëmijë, më tërhiqnin shumë fantazmat, pak a shumë edhe shtëpia ku banoja ishte e tillë, në Gjirokastër, që ma nxiste këtë përfytyrim. Ma nxiste këtë përfytyrimin e frikshëm dhe po këtë çudi ma nxiti edhe një shkrimtar, të cilin unë nuk e kuptoja çfarë ishte. Ai quhej Shekspir, nga Anglia, i përkthyer, dhe u mahnita që libri titullohej “Makbeth”. Sigurisht, e shfletova në fillim, pastaj e shfletova edhe një herë me kujdes, e lexova një më një, nuk e kuptova thelbin e tij, s’mund ta kuptoja se ishte vepër shumë e thellë. Por, ama, u kënaqa shumë që atje kishte magjistrica, fantazma, që uleshin në tryezë, që vinin iknin. Më pëlqente çdo gjë e këtij libri dhe m’i errësoi të gjithë librat e tjerë. Shekspiri më errësoi çdo letërsi tjetër, edhe atë greke. Shekspiri ishte kaq i ashpër dhe dramatik, impresionant. Homeri më pëlqente, por, normalisht, ashtu si edhe të tjerëve. Kjo ishte diçka e mirë se më mbajti në ekuilibër, që të mos degradonte fantazia ime vetëm për tmerre. Për çudi, ai që më ekuilibroi vërtet ishte Servantesi me “Don Kishotin”. Nëse në veprën time ndihet humori, këtë e kam nga “Don Kishoti”.
Cila është këshilla që mund t’u jepni shkrimtarëve të rinj kudo në botë?
Botimi i hershëm mund të jetë mbase edhe fatal. Për fat të keq, që më vonë m’u shndërrua në mbarësi, emri im doli në shtyp si shkrimtar, shumë përpara se të isha shkrimtar. Më doli në mënyrë qesharake, në një përgjigje të gazetës “Letrari i ri”, te rubrika “Posta e redaksisë”. Përgjigjja ishte tallëse për mua: “Ismail Halit Kadare. Lexuam vjershat tuaja, por ato, të mos ju vijë keq që po jua themi, por janë shkruar në një gjuhë që letërsia nuk i pranon fare”. Kishin botuar dhe strofën time të parë. Unë që as doja t’ia dija se çfarë më shkruanin, por isha i mrekulluar nga emri im i shtypur për herë të parë në gazetë. Mendoj se ashtu si pija që u ndalohet adoleshentëve, mund t’u ndalohet edhe të botojnë herët.
Çfarë do donit t’i thoshit lexuesit tuaj korean?
Lexuesit korean dua t’i shpreh mirënjohjen, sepse ka treguar interes për veprën time, po ashtu edhe përkthyesve dhe botuesve koreanë, që kanë sjellë në këtë vend të largët mbi dhjetë libra të mi.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
