Më 27 nëntor 2023, në qytetin e Prishtinës u promovua Libri “2000 VJET KRISHTERIM TE SHQIPTARËT”, në të cilin janë botuar materialet studimore të Simpoziumit të Parë Shkencor me këtë temë, mbajtur në datat 5 dhe 6 shtator 1998 në qytetin Arbon të Zvicrës. Simpoziumi u organizua asokohe nga Diaspora Shqiptare e Zvicrës, nga Anëtarësia e Bashkësisë Shqiptare Demokristiane në Zvicër, nën drejtimin e dy anëtarëve të saj, zotit Kristë Coli dhe zotit Ahmet Asani.
Pjesëmarrës të Simpoziumit ishin historianë, teologë, studiues të letërsisë, gjuhëtarë, historianë të artit, të kulturës dhe të trashëgimisë kulturore, etj., në njërën anë, specialistë ndërshqiptarë, nga Shqipëria, Kosova dhe nga viset e tyre etnike shqiptarofolëse në Ballkan, nga ana tjetër, albanologë ndërkombëtarë nga shumë vende të botës.
Secili prej tyre paraqiti rezultatet e studimeve të veta mbi gjurmimin, zbulimin, dokumentimin dhe paraqitjen e vlerave të rrugës origjinale që ka përshkuar krishterimi ndër shqiptarë, si në fushën e fesë së krishterë katolike (latine, perëndimore) ashtu edhe në atë ortodokse (bizantine, lindore). Në këtë libër voluminoz të sapopromovuar në Prishtinë, kemi përzgjedhur studimin e arkeologut dhe historianit të artit prof. Gjergji Kristo Frashërit, pjesëmarrës në këtë Simpozium, për t’a paraqitur këtu në vijim.
******
NGA GJERGJI KRISTO FRASHËRI
Procesi i krijimit të një botëkuptimi kishtar shqiptar, i cili zë fill të paktën në ambientin e dioqezës së Arbanonit në shek. 12, është plotësisht i dukshëm në kishën e Karl Topisë të shek. 14.
Që ai pati zhvillim më të shpejtë në Shqipërinë e mesme, shpjegohet me atë që u tha, se këtu shqiptarët u ndeshën drejtpërdrejtë me të dy ritet, pa gjetur në asnjërën nga ato, përfaqësuesen ideologjike të interesave të tyre politiko-shoqërore-kulturore.
Ajo që ka vënë në dukje A. Ducellier, se në Durrës shfaqen personalitete origjinale të kishës me prirje për autonomi lokale të saj, [1] nuk është e rastit.
Ato tregojnë se procesi i formimit të një botëkuptimi të mirëfilltë vendas në fushën e ideologjisë kishtare është në ngjitje. Veç kësaj, duhet pasur parasysh se paraqitja zyrtare e fesë së krerëve të familjeve të mëdha feudale shqiptare të kësaj periudhe para fuqive europiane, në mjaft raste nuk i përgjigjet besimit të vërtetë të tyre, mbasi ka qenë diktuar nga interesat politike koniunkturore. Kështu për shembull, Muzakët, Matrangët, Arianitët dalin më 1319, në bulata papale si “dilecti filii” dhe “viri catholici”, [2] sepse kishin nevojë për mbështetjen perëndimore kundër armikut të vendit, mbretit sërb Milutin, kurse në të vërtetë ata nuk e ndryshuan ritin dhe në trojet e tyre nuk pati as peshkopë, as priftër katolikë.
Antagonizmi ideologjik që valonte në këtë periudhë midis dy kishave të krishtera, as që ndihej në Shqipëri, ndonëse në trojet e saj kalonte kufiri i tyre. Përkundrazi, martesat midis pjesëtarëve të dy riteve, këtu ishin tepër të rëndomta. Kishte pastaj raste të tilla kur një prelat katolik, siç ishte peshkopi i Krujës, Stefani, nënshkruante greqisht aktin latinisht që u stipulua në Gaeta më 1451.
[3] Ose raste të tilla, kur abati i një manastiri benediktin, siç ishte ai Shën Lleshit në Mat quhej më 1417, në një dokument venedikas me titullin “protosyncellus” (“prothosignor”), [4] që i takonte ritit lindor.
Diktati i familjeve feudale shqiptare në administratën kishtare të Shqipërisë gjatë shekujve 14-15, arrinte deri aty, sa zyrat dioqezore i zinin jo peshkopët e caktuar nga Roma e Kostandinopoja, por prelatët e diktuar prej tyre. Si të tillë, ata u shërbenin interesave të sundimtarëve shqiptarë dhe jo të fuqive të huaja. Mbase për këtë arsye, shënon M. v. Šufflay, ata gëzonin respekt të madh në Shqipëri. [5]
Në këto rrethana, kisha e Shën Gjon Vladimirit pranë Elbasanit, i u nënshtrua synimeve politike të ndërtuesit të saj, Karl Topisë – bashkimit të popullsisë së dy riteve kishtare në principatën e pavarur shqiptare, që ai formoi gjatë gjysmës së dytë të shek. 14. Pikërisht këtë synim, pasqyron emblema e gdhendur në gur.
Karl Topia ka shprehur aty nëpërmjet simbolikës artistike si anën politike (shtetin e pavarur) ashtu dhe anën ideologjike (bashkimin shqiptar). E para jepet nëpërmjet figurës së stilizuar të luanit me një kurorë princërore me tre pende struci në kokë. Paraqitja simbolike e anës së dytë (ana ideologjike) është mjaft interesante. Me sa dimë, deri më sot ajo nuk ka tërhequr vëmendjen e askujt, gjë që na jep të drejtë të ndalemi më tepër rreth saj. Veç kësaj, ajo do të na ndihmojë, tërthorazi, të zbërthejmë edhe emblemën e kishës së Shën Mërisë së Apollonisë.
Emblema në reliev e Karl Topisë jepet nëpërmjet kornizimit të një pllake me shenja nën këmbët e luanit. Konkretisht, nën këmbët e luanit është paraqitur, një jastëk katror dhe poshtë tij janë paraqitur një përkrenare, pjesa e mbulesës së përkrenares dhe një mburojë. Pllaka gati katrore është ndarë vertikalisht në dy pjesë të barabarta. Ana e majtë (parë nga vizitori) e ndarë gjithashtu simetrikisht nga një kryq në katër pjesë, përmban në rreshta të rregullt 19 kryqe më të vegjël (vendin e të njëzetit e ka mbuluar një gisht që shtrëngon pllakën).
Ana e djathtë është mbushur plotë me zambakë midis të cilave është hequr pjerrtas një vizë e gjatë dhe është vizatuar një lambelo, [6] të cilat tregojnë lidhjen e gjakut që Karl Topia kishte nëpërmjet nënës së vet nga familja mbretërore franceze e anzhuinëve. Në këtë anë, me gjuhën karakteristike bizantine mendoj, se njëkohësisht është realizuar një datë, njëmijë (viza e vetme horizontale), treqind (tri vijat vertikale), tetëdhjetë (tetë zambakët) dhe një (viza e vogël vertikale). Kjo datë përkon me vitin e ndërtimit të kishës së Shën Gjon Vladimirit të dhënë në mbishkrimet e saj.[7]
Të nëntëmbëdhjetë kryqet janë rreshtuar me rregullsi në gjashtë rreshta horizontale. Sipas meje, ato shprehin 19 njësitë administrative të përfshira nën principatën e Karl Topisë. Kryqet janë dy llojesh: kryqe perëndimore (latine) dhe lindore (bizantine), të cilat cilësohen qartë. Ndryshimi midis tyre nuk qëndron vetëm në formë, por edhe në plastikën e gdhendjes. Kryqet bizantine janë vizatuar në linjë më të hollë dhe të mbyllur në rreth. Në emblemën e Karl Topisë shprehet kështu qartë bashkëjetesa e popullsisë së dy riteve të krishtera nën një principatë të vetme. Vendosja në rreshtim të rregullt dhe respektiv i dy kryqeve, flet për vlerësim të barabartë të tyre, pa i dhënë asnjërit përparësi.
Emblema simbolizon pajtimin e dy riteve të krishtera antagoniste për hir të unitetit politik, gjë që ndodhte vetëm në truallin shqiptar. Ajo simbolizon kështu përpjekjet për bashkimin kombëtar të shqiptarëve në dobi të luftës për ekzistencë, për pavarësi dhe për individualitet kombëtar. Të tilla rezultate të luftës për mbijetesë kombëtare, ku padyshim uniteti i botëkuptimit fetar midis shqiptarëve ka luajtur rol vendimtar, mund të shpjegojë edhe bashkimin e princërve shqiptarë në Lidhjen e Lezhës, në ndeshjen epike që u zhvillua një shekull më vonë nën udhëheqjen e Gjergj Kastriot Skënderbeut.
Kjo përpjekje për pavarësi ideologjike dhe politike është shprehur edhe në emblemën e vendosur në murin jugor të Kishës së Shën Mërisë së Manastirit të Apollonisë, simbolikën e së cilës askush nuk e ka shpjeguar deri më sot në mënyrë bindëse. Është e qartë se kryqi i emblemës së kishës së Apollonisë, i datuar drejt mesit të shek. 14[8] nuk është i ritit grek (bizantin). [9] Formulimi i tij me dy krahë horizontale kundrejt shtyllës vertikale nuk është as edhe një nevojë simetrie formale apo zbukurimoreje, [10] sepse simetrinë më të përkryer e ka vetë kryqi bizantin.
Përkundrazi, kanonet bizantine nuk kanë lejuar asnjëherë që për hir të simetrisë, kryqi i saj të paraqitet me dy palë krahë horizontalë, të tillë si ai i Kishës së Shën Mërisë së Apollonisë. Ne e shohim formën e Kryqit të Apollonisë të shprehë një gjetje të ndërgjegjshme botëkuptimore, një rezultante e bashkimit të dy kryqeve kishtarë – e realizuar nga vendosja e kryqit latin sipër, mbi atë bizantin poshtë. Nga të 46 katrorët e trupit të tij, 26 prej tyre në pjesën e sipërme i takojnë kryqit latin ndërsa 20 të tjerat të pjesës së poshtme i takojnë kryqit bizantin.
Vizatimi i saktë dhe realizimi i tij me teknikën e “kuadrateve të thelluara” (opus sectile) është zgjedhur enkas nga artisti, si gjuha më e përshtatshme për të lexuar një trajtë gjeometrike të pazakontë deri atëherë, praninë e dy kryqeve dhe njëkohësisht unitetin e tyre tashmë në një trup të vetëm. Pikërisht teknika e katrorëve ka pasur për qëllim në këtë rast, të ndihmojë në saktësim gjeometrik të këtij kryqi të ri, me vendet, se ku duhet të rrinë dy krahët e tij horizontale, përmasat dhe raportet dimensionale të elementeve lineare përbërës të tij.
Kryqi është i ndashëm edhe nga ana vizatimore. Kështu, ndërsa raportet e krahëve lartësi-gjerësi për kryqin bizantin janë 2:2, për kryqin latin janë 3:2, ndërsa për kryqin e Apollonisë janë plot 5:2. Forma e tij nuk lë vend për ekuivoke. Kryqi i kishës së Apollonisë, i dallueshëm nga plastika, sa gjeometrike aq edhe deklarative, të imponohet për formën dhe proporcionet e tij të veçantë.
Në këtë bashkim dy kryqesh, të krishterët e të dy riteve gjenin pjesën e vet për të respektuar. [11] Me sa jam në dijeni, një formë e tillë kryqi të krishterë, që përfaqëson detyrimisht një ideologji të veçantë fetare, nuk ekziston as te normanët, as tek benediktinët e Apulisë, as tek bizantinët, as tek serbët apo anzhuinët. Madje nuk kam mundur të gjej një paralele të saj në krejt botën e krishterë mesjetare. [12] Kryqi i Shën Mërisë së Apollonisë është një kryq shqiptar, që përfaqëson një ideologji fetare shqiptare të përpunuar të paktën në gjysmën e parë të shek. 14, një ideologji e cila, edhe pse me përmbajtje fetare, shquhet në botën mesjetare për karakterin e saj përparimtar sepse kërkon të bashkojë ato që forcat politike të huaja përpiqen të ndajnë dhe të përçajnë.
Kryqit të Apollonisë ia pohon autorësinë edhe arkitektura mesjetare shqiptare e Kishës së saj. Siç e ka mbrojtur autori i këtyre rradhëve përmes polemikave profesionale tashmë të botuara ndaj disa specialistë të huaj dhe vendas – çështjen në lidhje me skemën planimetriko-volumore që përfaqëson Kisha e Apollonisë, ai nuk e ka pranuar përcaktimin e tyre, si një krijim të mirëfilltë në skemën “kryq i brendashkruar me kupolë mbi tambur”. Përkundrazi, përmes argumenteve analitikë ka mbrojtur me bindje përcaktimin, se Kisha e manastirit të Apollonisë ruan, për nga origjina planimetriko-hapësinore, aspektin bazilikal dhe skema e saj është një “bazilikë me kupolë të vetme mbi tambur”. [13] Me këtë cilësi thelbësore, arkitektura e Kishës së Apollonisë i takon periudhës parakomnene (para vitit 1081), pra është një produkt mbas kthimit të faltores së Shën Irenës së Kostandinopojës në shek.
9 nga një bazilikë klasike, në bazilikë me kupolë mbi tambur, e cila përfaqëson prototipin dhe orientimin e kësaj mbistrukture të re. [14] Modeli i kësaj faltoreje u përhap prej shek. 10 në të gjitha qendrat e Ballkanit. Ajo njihet në përgjithësi si traditë arkitektonike e formuar në tokat ballkanike. [15] Klasifikimi dhe periudhizimi i monumenteve mesjetare që ruhen në Shqipëri, [16] tregojnë se këtu arkitektura e kishave të sferës lindore në skemën e “bazilikave me kupolë të vetme mbi tambur” është në zhvillim të vazhdueshëm dhe ndjek rrugën e vet pa ndërprerje (konsekuente) qysh nga shek. 10 dhe se, dukuritë origjinale të tyre, japin të drejtën të flitet për një shkollë shqiptare të artit dhe të arkitekturës bizantine. [17]
Përmbajtja e përgjithshme arkitektonike e Kishës së Apollonisë paraqet analogji me kisha të tjera që ndodhen në trevën e saj. Monumente të tjera të ndërtuara në këtë trevë gjatë shek.10-12, të cilat ruajnë aspektin bazilikal dhe me kupolë të vetme mbi tambur, të tilla si kisha e Peshkëpisë së Sipërme në Gjirokastër, ajo në Labovën e Kryqit gjithashtu në Gjirokastër, apo ajo në Kosinë të Përmetit, apo ajo me skemën e bazilikës me transept si kisha e Perhondisë në Berat, janë disa shembuj të zgjedhur për të argumentuar veprimin aktiv të një tradicioni lokal të arkitekturës, i cili përfshin edhe kishën e Apollonisë – si në plan-skemën e saj, ashtu edhe në zhvillimin planimetriko-volumor, në proporcionet shtrirje-lartësi të pjesëve të saj, në siluetën e kupolës dhe të tamburit dhe për zgjidhjet e tjera të veçanta arkitektonike të ndërtesës.
Në këtë drejtim kisha e Apollonisë është një nga eksperimentimet më të shquara të stilit bizantin në Shqipëri. Me arkitekturën e saj, ajo është me siguri një krijesë pararendëse, një pjesëmarrëse në përgatitjen e orientimit të ri, që mori stili bizantin arkitektonik dhe artistik në kohën e perandorëve komnenë. Ajo është gjithashtu një shembull i vyer i zhvillimit origjinal të arkitekturës së kishave në Shqipëri, sepse me formën e saj të ndërmjetme sinkronizon natyrshëm kalimin e tyre në tipat “kryq i brendashkruar me kupolë mbi tambur” nëpërmjet rrugës së evolucionit të bazilikave. [18]
Gjithashtu, Kryqit të Apollonisë ia pohon autorësinë shqiptare edhe relievi i shqiponjës që ndodhet në telajon e djathtë, simbol i cili i takon familjes feudale sunduese të kësaj treve. Tashmë, dihet se shqiponja heraldike ka qenë historikisht emblemë flamuri e mjaft sundimtarëve feudalë shqiptarë gjatë shek. 11-15, e paraqitur përherë me kokën të kthyer profil, herë majtas herë djathtas.
Sipas gjurmimeve të mia, paraqitja e një shqiponje me kokën e kthyer në krahun e majtë tregon për lidhjen e zotëruesit të emblemës me pushtetin e Romës; kurse kur shqiponja e kishte kokën e kthyer në krahun e djathtë tregonte për lidhjen e zotëruesit të saj me pushtetin e Kostandinopojës. Prej kohësh kam shprehur mendimin, se flamuri shqiptar që doli nga Lidhja e Lezhës me dy koka në profil shqiponjash, të cilat shikojnë në të dy krahët, nuk është gjë tjetër veçse bashkimi i flamurëve të përfaqësuesve të principatave, pjesëmarrës të Lidhjes së Lezhës, që shërbeu si pikënisje për luftën e madhe shqiptaro-osmane të shek.
15. Shqiponja me dy krerë ishte, pra, një sintezë e gjetur përgjithësuese, në përmbajtjen e së cilës, gjithkush (secila) nga principatat shihte një pjesë të flamurit të vet. Si rrjedhojë, nuk më duket i goditur shpjegimi i dhënë deri sot, se flamuri i Lidhjes së Lezhës vinte nga stema e familjes së Kastriotëve. Përkundrazi, familja e Kastriotëve dhe dinastitë e tjera shqiptare flamurin me dy krerë e përvetësuan gjatë periudhës legjendare të Skënderbeut dhe e mbajtën atë në shekujt e ardhshëm si simbol të bashkimit dhe të fitores kombëtare. Po kështu, gjithnjë sipas gjuhës heraldike, emblema që kishte një shqiponje me dy koka tregonte, se zotëruesi i saj i respektonte të dy pushtetet dhe njëkohësisht e vigjilonte rrezikun që mund të shkaktonte njëri prej tyre.
Shqiponja heraldike e relievit të kishës së Apollonisë nuk është pra një imitim i kompozimeve bizantine të relievit të shek. 10 dhe nën ndikimin e stilit perëndimor të shek. 11, siç thonë autorët Buschhausen. Përkundrazi, stilizimi krejt i veçantë i saj si në paraqitjen tepër grafike dhe të përgjithshme, ashtu edhe në thjeshtësinë e dekorit të shqiponjës me ndryshimet e ndjeshme të formës organike të shpendit me frymë artistike, si rradhitja e kundërt e pendëve, trupi në formë veze, këmbët e afruara pranë njera-tjetrës etj., tregojnë, se krijesa e Apollonisë e ka ngjashmërinë më të madhe me shqiponjat e monumenteve emblematike shqiptare të shek.
13. Ndryshime të dukshme nga kanonet bizantine të interpretimit stilistik të shqiponjës, si mungesa e trajtimit më të detajizuar të shpendit, gjithashtu ajo e lëvizjes së vrullshme të krahëve ose e vizatimit më natyror etj., e largojnë shqiponjën heraldike të Apollonisë edhe nga shek. 13. Ato n’a detyrojnë të marrim në konsideratë edhe ndikimet perëndimore, veçse jo të shek. 11, por ato të shek.
14. Shqiponja heraldike e kishës së Apolonisë është një interpretim i shkollës shqiptare së artit të shek. 14, mbi bazën e relieveve analoge të shumta vëndase, madje e realizuar nga e njëjta daltë që ka gdhendur edhe katër shqiponjat në kapitelet e Arkadës së Egzonarteksit, nën ndikimin e stilit perëndimor, i cili lëvrohej fuqishëm në këtë periudhë veçanërisht në bregdetin shqiptar. [19]
Emblema në reliev e kishës së Manastirit të Apollonisë na çon te Muzakët, me qendër në Berat. Gjatë gjysmës së parë të shek. 14 ata futën radhazi nën sundimin e tyre midis lumenjve Shkumbin e Vjosë disa krahina që kishin qenë të familjeve të tjera më të vogla. Në tablonë e këtij bashkimi, kryqi dhe shqiponja heraldike e relievit të Apollonisë përfaqëson pushtetin dhe ideologjinë e sundimit të tyre. Kisha e Shën Mërisë dhe Manastiri i Apollonisë mbeten pa dyshim edhe për ata, qendër e rëndësishme e predikimit të pikëpamjeve të tyre fetare shqiptare.
Një shekull më vonë nga kjo dukuri, Muzakët ishin ndër të parët që u rradhitën nën flamurin e Lidhjes së Lezhës për mbrojtje kombëtare të trojeve shqiptare. Relievi i Apollonisë është dëshmi e botëkuptimit të veçantë fetar shqiptar nga bota mesjetare që ata i rrethonte, e bashkëjetesës së tyre paqësore fetare kombëtare.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
