XHEZAIR ZAGANJORI/ 
Me 16 korrik të këtij viti (2024), Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut, në dhomë të zakonshme gjykimi me shtatë gjyqtarë, dha vendimin e saj në çështjen “Meli dhe Swinkels Family Brewers kundër Shqipërisë”. Siç shihet, në fakt, bëhet fjalë për dy kërkesa të ndryshme drejtuar Strasburgut që në vitin 2021, por meqenëse pretendimet ishin thuajse të njëjta, të dy çështjet u bashkuan për gjykim në një të vetme. Në rastin e parë bëhet fjalë për një konflikt pronësie mbi një pasuri të paluajtshme në qytetin e Vlorës, për të cilën kishte ngritur padi në gjykatën vendore kërkuesi A. Meli. Në rastin e dytë, shoqëria tregtare holandeze “Swinkels Family Brewers” me aktivitet edhe në Shqipëri kishte ngritur padi kundër një shoqërie shqiptare me objekt çregjistrimin e një marke të caktuar tregtare të saj.
E përbashkëta e këtyre dy kërkuesve është se pasi kishin humbur në të tre shkallët e gjykimit, ato i ishin drejtuar Gjykatës Kushtetuese, e cila në dy gjykime të ndryshme të saj po të vitit 2021, kishte rrëzuar kërkesat e tyre me të njëjtin argument, konkretisht me argumentin se në votimin për vendimmarrjen përfundimtare nuk ishte arritur të sigurohej shumica prej pesë gjyqtarësh, për arsye se në të dy rastet, trupi gjykues ishte përbërë me më pak se nëntë anëtarë. Ne rastin e parë kishin marrë pjesë gjashtë gjyqtarë dhe votat ishin ndarë tre me tre për çështjen e parimit të barazisë së armëve, dhe katër me dy (me shumicë kundër kërkuesit) për çështjen e arsyetimit dhe aksesit, ndërsa në rastin e dytë kishin marrë pjesë shtatë gjyqtarë dhe votat ishin ndarë katër me tre (po me shumicën kundër pretendimeve të kërkuesit). Më pas të dy kërkuesit veçmas iu drejtuan Strasburgut, duke kundërshtuar vendimet respektive të Gjykatës Kushtetuese në dy drejtime kryesore a)Për mohimin e aksesit në Gjykatën Kushtetuese, parashikuar nga neni 6/1 i Konventës (procesi i rregullt ligjor), si dhe b) Për mungesë të arsyetimit të mjaftueshëm të vendimit të Gjykatës Kushtetuese, parashikuar po ashtu si element i procesit të rregullt (neni 6/1 i Konventës). Në vendimin e dhënë nga Gjykata e Strasburgut lidhur me këto dy pretendime kryesore, ndër të tjera vihet në dukje se:
a) Nuk ka shkelje të të drejtës se aksesit në Gjykatën Kushtetuese. Aksesi në vetvete përfshin si të drejtën për t’iu drejtuar gjykatës, ashtu edhe të drejtën për të pasur vendim përfundimtar mbi thelbin e pretendimeve të ngritura nga palët… Në të dy çështjet (Meli dhe Swinkels Family) jemi përpara situatave kur për shkak të mungesave në përbërjen e trupit gjykues, votat e gjyqtarëve ndahen në mënyrë të barabartë (tied vote) apo në mënyrë të tillë që pengojnë arritjen e shumicës së kërkuar. Por thjeshtë ky fakt nuk përbën vetiu qëndrim që bie në kundërshtim me Konventën, mjafton që pasojat e kësaj situate të zgjidhen qartësisht e përfundimisht nga ligji kombëtar. Dhe në dukje, pas reflektimit të rekomandimeve të bëra nga Gjykata (Strasburgut) në çështjen “Marini kundër Shqipërisë”, konstatohet se legjislacioni shqiptar i miratuar në kuadër të reformës së bërë në vitin 2016, e bën aktualisht një gjë të tillë, duke ndryshuar qëndrimin e mëparshëm të ish-nenit 74 të ligjit organik të Gjykatës Kushtetuese.
Kjo dispozitë parashikonte që “… kur votat ndahen në mënyrë të barabartë ose në atë mënyrë që asnjë përfundim i çështjes nuk votohet nga shumica e kërkuar, Gjykata Kushtetuese vendos refuzimin e kërkesës. Ky refuzim nuk përbën pengesë që kërkuesi ta riparaqesë atë….në një periudhë të mëvonshme”. Në çështjen “Marini”, Gjykata e Strasburgut vuri në dukje se kjo dispozite cenonte si parimin e sigurisë juridike, ashtu edhe të drejtën për të pasur një vendim përfundimtar mbi themelin e çështjes konkrete, duke cenuar kështu njëkohësisht edhe parimin e aksesit në gjykatë. Tani, krahas nenit 133/2 të Kushtetutës që thotë ndër të tjera se Gjykata Kushtetuese “… merr vendim përfundimtar me shumicën e të gjithë anëtarëve të saj.” ( që do të thotë minimalisht me pesë vota – shënimi ynë), si dhe nenit 32/1 të ligjit organik që thotë se Gjykata Kushtetuese “.. shqyrton çështjen në seancë plenare me pjesëmarrjen e të gjithë gjyqtarëve,…por në asnjë rast të jo më pak se dy të tretat e tyre” (që do të thotë në asnjë rast jo më pak se gjashtë gjyqtarë – shënimi ynë), kemi edhe dispozitën e re të këtij ligji organik që zëvendëson ish-nenin 74, kemi pra nenin 73/4, në të cilin, duke bërë fjalë për mënyrën e votimit përfundimtar nga trupa që ka marrë pjesë në seancë plenare, theksohet se “..kur nuk formohet shumica prej pesë gjyqtarësh, kërkesa e paraqitur konsiderohet e rrëzuar”, duke pasur kështu njëkohësisht edhe efektin res judicata.
Në dy çështjet konkrete, sigurisht që para votimit përfundimtar normalisht është zhvilluar debati dhe diskutimi i gjerë i thelbit të pretendimeve të palëve në gjykimin kushtetues. Në këto kushte vlerësohet se i gjithë procesi vendimmarrës ka qenë shumë i qartë dhe në përputhje me praktikën normale. Prandaj nuk kemi cenim të të drejtës së aksesit në gjykatë. Thjeshtë kërkuesit nuk arritën të sigurojnë një shumicë prej pesë votash në favor të pretendimeve të tyre. Për më tepër, në të dy rastet konkrete, shumica prej katër votave ishte për rrëzimin e kërkesave të paraqitura. Në fund vihet në dukje, gjithashtu, se vendosja ligjërisht e kriterit të shumicës së cilësuar në vendimmarrje nuk përbën vetiu cenim të të drejtës së aksesit në gjykatë. Në traditën ligjore europiane, ky kriter ka parasysh parimin e prezumimit të kushtetueshmërisë së ligjeve të miratuara si dhe sensibilitetin e çështjeve kushtetuese…
b)Lidhur me pretendimin e arsyetimit të pamjaftueshëm të të dy vendimeve të Gjykatës Kushtetuese, Gjykata e Strasburgut vë që në fillim në dukje rëndësinë e madhe që ka respektimi i këtij standardi si për palët, ashtu edhe për publikun e gjerë, gjithnjë në funksion të parimit të shtetit të së drejtës dhe shmangies së arbitraritetit në vendimmarrje. Kjo ndikon dukshëm edhe rritjen e besimit të publikut për krijimin e një sistemi drejtësie objektiv e transparent, duke u bërë kështu një shtyllë qendrore e shoqërisë demokratike. Por, në dy çështjet konkrete që janë në shqyrtim, vendimet kufizohen vetëm në evidentimin e procesit të votimit, përfshirë këtu edhe një sqarim të shkurtër në footnote mbi mënyrën e votimit individual të gjyqtarëve. Në vendim nuk thuhet asgjë për thelbin e çështjes si dhe qëndrimin e mbajtur nga shumica dhe pakica e gjyqtarëve, në një kohë që vetë ligji i Gjykatës Kushtetuese kërkon që vendimet të shpallen të arsyetuara, pavarësisht se nuk sqarohet se si duhet vepruar në rastet kur rrëzimi i kërkesës vjen për shkak të dështimit të arritjes së shumicës së kërkuar nga ligji (minimumi pesë vota). Mbi këtë bazë ajo konstaton se në të dy vendimet, Gjykata Kushtetuese ka shkelur standardin e arsyetimit të mjaftueshëm të vendimeve gjyqësore. Nga sa më sipër, Gjykata e Strasburgut rekomandon rihapjen e të dy proceseve në Gjykatën Kushtetuese të Shqipërisë si dhe pagesën e dy kërkuesve nga shteti shqiptar për dëmin e pësuar (nga 3,600 euro secili) si dhe për shpenzimet e gjykimit (respektivisht 4000 dhe 6000 euro).
Ky është në vija të përgjithshme vendimi i Gjykatës së Strasburgut për çështjen në fjalë. Mjaft i qartë e i dobishëm, si thuajse gjithnjë. Megjithatë, duhet pasur parasysh se normalisht ajo është shumë e kujdesshme, pasi e analizon situatën ligjore siç është dhe jo siç duhet të ishte. Sigurisht që kjo është në diskrecion të vetë shteteve anëtare. Sidoqoftë, mes rreshtave ajo nuk heziton të bëjë edhe rekomandime që duhen vlerësuar me shumë kujdes. I tillë është rasti edhe në këtë vendim, veçanërisht në deklarimet e saj të paragrafëve 65 dhe 66 të vendimit. Aty, pasi është shprehur më parë se shtetet janë të interesuara të shmangin sa më shumë rastet e tilla (tied vote dhe shumicë e cilësuar për shkak të mungesave), ajo vë në dukje ndër të tjera se kërkesa ligjore për të garantuar në vendimmarrje një shumicë të cilësuar, në rrethana të caktuara mund të krijojë situata të vështira që mund të rrezikojnë shumë aksesin në gjykatë. Sipas saj, kjo mund të ndodhë edhe në rastin e Shqipërisë, veçanërisht atëherë kur për shkaqe të ndryshme, gjykimi në Gjykatën Kushtetuese do të bëhej me 6 apo 7 gjyqtarë dhe në vendimmarrje do të kishim një shumicë 4 me 2 apo 4 me 3, në favor të kërkuesit. Megjithatë, edhe në këto raste, kërkesa do të rrëzohej, pasi siç kemi parë, kërkuesit i duhen në çdo rast minimalisht 5 vota pro. Gjykata e ndërpret më pas analizën e saj këtu, duke vënë në dukje se nuk mund të vazhdojë më tej, pasi kërkuesit nuk kanë ngritur pretendime në këtë linjë arsyetimi, e për më tepër, në rastin konkret, në të dy vendimet e Gjykatës Kushtetuese, shumica e gjyqtarëve ka qenë respektivisht 4 me 2 dhe 4 me 3 për rrëzimin e dy kërkesave.
Shqetësimet e trajtuara më sipër janë ngritur edhe në tryezat e diskutimit gjatë reformës, por nuk kanë marrë vëmendjen e duhur, në një kohë që fenomeni i gjykimit me trupë gjyqësore të cunguar në gjykatat kushtetuese apo në gjykatat supreme që merren me çështje kushtetuese, krijon shqetësime jo të pakta në praktikë. Në radhë të parë ajo krijon padrejtësi dhe pabarazi tek palët në gjykim. Qytetari shqiptar e di për shembull që kërkesa e tij në Gjykatën Kushtetuese do të shqyrtohet ligjërisht nga një trupë gjyqësore prej 9 gjyqtarësh, në një kohë që ditën e seancës plenare ai konstaton se, në fakt, për shkaqe të ndryshme të panjohura apo që nuk kanë fare lidhje me atë, janë 8, 7 apo edhe 6 gjyqtarë. Ai shpesh ndoshta nuk e bën diferencën, por ndryshimi është i madh, sepse në këtë gjykim (gjykimin kushtetues), sa më i vogël të jetë numri i anëtarëve të trupit gjykues, aq më pak janë shanset që kërkesa e tij të pranohet, pasi në çdo rast në favor të saj duhet të ketë minimalisht 5 vota pro, pavarësisht numrit të gjyqtarëve që marrin pjesë (9, 8, 7, apo 6). Në këtë mënyrë, nëse në rastin kur janë 9 gjyqtarë çështja mund të fitohet edhe me shumicë të thjeshtë votash (5), kur janë 6 gjyqtarë duhet shumicë super e cilësuar (sepse sërish kërkohen 5 gjyqtarë pro).
Nga ana tjetër, duke pasur parasysh se tashmë, pas çështjes së mësipërme gjykuar nga Gjykata e Strasburgut kërkohet që edhe kur jemi para tied vote apo vendimmarrjes me shumicë të cilësuar për shkak të mungesave, vendimi i Gjykatës Kushtetuese në çdo rast duhet të arsyetohet plotësisht në thelb, mund të krijohen situata tërësisht absurde. Kështu për shembull, nëse gjykimi bëhet me 6 apo 7 gjyqtarë kushtetues dhe kërkesa rrëzohet për shkak se nuk merr 5 vota pro, por vetëm 4 prej tyre, do të kishim një vendim të pakicës prej 2 apo 3 gjyqtarësh, që në realitet shpreh pozicionin zyrtar të Gjykatës Kushtetuese pasi kërkesa rrëzohet, në një kohë që qëndrimi i shumicës prej 4 gjyqtarësh do të përbënte, në fakt, pakicën. Situata të tilla krijojnë realisht konfuzion e pasiguri edhe në gjykatat më të ulëta, pasi çështje të rëndësishme ligjore me rëndësi për jurisprudencën kushtetuese dhe praktikën gjyqësore nuk marrin përgjigje përfundimtare. Në këtë mënyrë cenohet edhe vetë legjitimiteti i gjykatave kushtetuese apo gjykatave supreme. Ndaj mund ndodh që këto situata të tentohet të shmangen gjatë diskutimit të çështjes në dhomë këshillimi përmes lëshimeve reciproke mes gjyqtarëve, por një gjë e tillë s’ka fare lidhje me pavarësinë e gjyqtarit në vendimmarrje, por është thjeshtë oportunitet, që bie në kundërshtim të hapur me parimin e dhënies së drejtësisë.
Për këto arsye, zgjidhja më normale dhe më e pranueshme do të ishte shmangia ligjore e situatave që krijohen për shkak të mungesave në përbërjen e trupit gjykues. Në emër të parimit të rëndësishëm të barazisë duhet garantuar që gjykimi kushtetues të bëhet gjithnjë me një numër të njëjtë gjyqtarësh. Në mbrojtjen që qeveria shqiptare bëri në procesin e zhvilluar në Strasburg për çështjen “Meli dhe Swinkers Family kundër Shqipërisë”, vuri në dukje ndër të tjera se tied vote apo gjykimi në mungesë të ndonjë prej anëtarëve të trupit gjykues është një situatë ligjore që njihet edhe në Gjykatën Supreme të ShBA. Në fakt, është e vërtetë një gjë e tillë, ndaj fillimisht, në vitin 1792 u vendos që në raste të tilla, kur nuk mund të merret vendim mbi thelbin, të mbetet në fuqi vendimi i gjykatës më të ulët, me mundësinë që në rastin më të parë çështja të mund të riparaqitet në Gjykatën Supreme. Po në funksion të zgjidhjes së këtij problemi, në vitin 1869 u vendos që numri i gjyqtarëve të Gjykatës Supreme të jetë numër tek (9 gjyqtarë).
Megjithatë, përjashtimisht, për shkaqe të ndryshme mund të ndodhë edhe në ShBA që numri i gjyqtarëve në gjykimin e një çështjeje konkrete në Gjykatë Supreme të jetë 8, gjë që teorikisht krijon mundësinë e ndarjes së votave në mënyrë të barabartë. Sidoqoftë, rastet e gjykimit të çështjeve me 8 gjyqtarë në Gjykatën Supreme janë tepër të rralla. Në 100 vitet e fundit vlerësohet se kjo ka ndodhur me një mesatare më pak se 2 herë në vit. Problem ka qenë vetëm një periudhë relativisht e shkurtër pas vdekjes së papritur në vitin 2016 të një prej ikonave të kësaj Gjykate, ish-gjyqtarit të mirënjohur Antonin Scalia, për shkak të mosmarrëveshjeve mbi zgjedhjen e gjyqtarit zëvendësues mes Presidentit të atëhershëm të ShBA dhe Senatit Amerikan. Megjithatë, megjithëse gjykimet me 8 gjyqtarë në Gjykatën Supreme të ShBA janë tepër të rralla, ka sot zëra të fuqishëm që kërkojnë ta shmangin ligjërisht dhe tërësisht këtë fenomen, duke krijuar mundësinë ndër të tjera që në këto raste të ftohen për gjykim gjyqtarë zëvendësues, siç mund të ishte rasti i ish-gjyqtarëve të kësaj Gjykate, të dalë tashmë në pension. Në Shqipëri problemi është më i mprehtë, pasi rastet e gjykimit në seancë plenare në Gjykatën Kushtetuese me një përbërje prej 8 apo më pak gjyqtarë kanë qenë thuajse gjithnjë dhe vazhdojnë të jenë të shumtë.
Siç kemi theksuar, në këtë mënyrë cenohen të drejtat kushtetuese të qytetarëve si dhe autoriteti dhe legjitimiteti i vetë Gjykatës Kushtetuese, sepse shteti dështon të siguroje një gjykim normal e të barabartë për të gjithë. Po të marrim vetëm katër vitet e fundit, në këtë drejtim do të kishim këto statistika: Në vitin 2021, në të gjitha vendimet e seancës plenare të Gjykatës Kushtetuese (42 të tilla), përbërja ka qenë e cunguar, konkretisht në 37 raste me 7 gjyqtarë dhe në 5 raste me 6 gjyqtarë. Në vitin 2022, nga 43 vendime të dhëna, në 18 raste janë 8 gjyqtarë, në 18 raste të tjera janë 7 gjyqtarë, në 4 raste janë 6 gjyqtarë dhe vetëm në 3 raste 9 gjyqtarë. Në vitin 2023, nga 70 vendime të dhëna, në 14 raste janë 8 gjyqtarë, në një rast janë 7 gjyqtarë dhe në një tjetër rast janë 6 gjyqtarë. Këtë vit (2024), nga 55 vendime të dhëna, në 11 raste janë 8 gjyqtarë. Siç shihet, statistikat janë alarmante, megjithëse duhet pranuar se në dy rastet e para (vitet 2021 dhe 2022) mungesat në përbërje të trupit gjykues kanë qenë kryesisht për shkak të reformës. Megjithatë, mendoj se ashtu si shumica e shteteve anëtare në Këshillin e Europës, edhe në Shqipëri duhet të merren masa kushtetuese e ligjore për të garantuar sa më mirë gjykimin gjithnjë me një numër të barabartë gjyqtarësh në Gjykatën Kushtetuese. Sigurisht që kjo nuk është e lehtë, veçanërisht po të kemi parasysh se Shqipëria është vend relativisht i vogël dhe rastet e konfliktit të interesit janë të pranishëm jo rrallë. Megjithatë, padyshim që ka zgjidhje.
Mund të zgjidheshin për shembull 2 ose 3 gjyqtarë kushtetues zëvendësues, të cilët edhe pro bono, për një periudhë të caktuar kohor, mund të angazhoheshin me short në rast nevoje në gjykime të caktuara. Një mund të vinte nga profesorati ndërsa një apo dy të tjerë nga sistemi gjyqësor. Ka plot pedagogë relativisht të rinj e të arsimuar jashtë si dhe gjyqtarë, veçanërisht magjistratë, që krahas plotësimit të kritereve ligjore për një detyrë të tillë, dallohen edhe për angazhimin dhe pasionin në trajtimin e çështjeve të drejtësisë kushtetuese. Po kështu, Gjykata Kushtetuese mund të mbetej siç është, pa gjyqtarë zëvendësues, por numri i kërkuar për seancë plenare mund të bëhej nga 9 në 7 gjyqtarë, duke ndryshuar kështu edhe minimumin e kërkuar për marrjen e vendimit, nga 5 në 4. Kështu për shembull veprohet në Gjykatën Supreme të Britanisë, ku numri i gjyqtarëve është 12, por trupa e gjykimit, në varësi të natyrës së çështjes që trajtohet, në shumicën e rasteve është thuajse gjithnjë me 5 gjyqtarë.
Në raste të veçanta kërkohet të jetë me 7 gjyqtarë, e në raste të tjera edhe më të rralla, me 9 gjyqtarë. Gjykimi mund të jetë edhe numër çift, për shembull me 8 gjyqtarë, dhe në rast të ndarjes së votave në mënyrë të barabartë, kërkesa do të rrëzohej, bazuar në parimin e prezumimit të kushtetutshmërisë së ligjit apo aktit që kundërshtohet, gjë që do të thotë se kërkuesi duhet të ketë në këto raste minimalisht 5 vota pro. Kështu për shembull veprohet në Gjermani, ku të dy dhomat e gjykimit në Gjykatën Kushtetuese kanë nga 8 anëtare, ose edhe në Qipro, ku trupa gjyqësore e Gjykatës Kushtetuese përbëhet nga 12 anëtarë. Padyshim që ka edhe zgjidhje të tjera. Nga ana tjetër, sigurisht që ndryshimet ligjore, e aq më tepër ato kushtetuese, nuk janë të lehta. Megjithatë, mendoj se është e rëndësishme të mendohet për to, pasi ndër të tjera ritheksojmë se ato rrisin besimin, legjitimitetin dhe autoritetin e Gjykatës Kushtetuese.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
