NGA GIANLUCA BERTOZZI
ÇAMËRIA
Kushdo që ka lexuar një histori të luftës italo-greke do të ketë lexuar se pas pushtimit të Shqipërisë më 7 prill 1939, Musolini e ktheu shikimin drejt Greqisë, së cilës i shpalli luftë në tetor 1940. Mëkëmbësi italian në Shqipëri, Francesco Jacomoni di San Savino, denoncoi keqtrajtimin e minoritetit shqiptar në Çamëri nga grekët dhe të shpallte se nën sundimin italian Çamëria mund të ishte bashkuar me Shqipërinë. Ministri i Jashtëm italian, konti Galeazzo Ciano, prezantoi historinë e Daut Hoxhës, një rebel çam, trupi i të cilit u gjet me kokën e prerë nga agjentët grekë në kufirin shqiptar, si casus belli, për të fituar mbështetjen e nacionalistëve shqiptarë dhe për të bindur Musolinin për nevojën për të pushtuar Greqinë.
***
Duke u përpjekur të zbuloja se për çfarë po i referoheshin, zbulova një histori prej kohësh për të cilën nuk mund të gjesh shumë në italisht dhe duke kërkuar burime të huaja kupton vështirësinë e lëvizjes, sepse rrëfimi është shumë i ndikuar nga shqipja ose origjina greke e shkrimtarit
***
Rajoni historik i Çamërisë (shkruhen edhe Çamëria, Çamuria, Çamouria, Tsiamouria, Ciamuria) shtrihet nga lumi Pavla, pranë kufirit midis Shqipërisë dhe Greqisë, në veri deri në Prevezë, në Gjirin e Ambrakisë, i cili në shekullin e 19-të shënoi kufirin midis Greqisë dhe Perandorisë Osmane. Është një rajon me mbizotërim kodrinor, një pjesë e vogël e të cilit ndodhet në Shqipëri, me kryeqytet Konispolin, dhe pjesa tjetër në territorin e republikës greke, që përkon afërsisht me kufijtë e prefekturës së sotme të Thesprotisë sot për të përcaktuar shqiptarët e Çamërisë (në greqisht Tsamides), të fesë myslimane.
***
Me krizën e perandorisë osmane dhe ngritjen e nacionalizmit, rajoni u pretendua nga nacionalistët shqiptarë dhe grekë në bazë të koncepteve të ndryshme të kombësisë. Për shqiptarët, elementi dominues për përcaktimin e kombësisë ishte gjuha dhe feja ishte një element dytësor, siç është e qartë për një popull në të cilin komunitetet myslimane, ortodokse dhe katolike bashkëjetojnë pa konflikte të mëdha. Për nacionalizmin grek, megjithatë, kriteri fetar ishte i vlefshëm: të gjithë ortodoksët e Perandorisë Osmane ishin grekë (për t’u shpenguar dhe ndoshta ndriçuar përmes mësimit të gjuhës “hyjnore” greke dhe braktisjes së gjuhëve barbare indigjene).
***
Ky pretendim u zvogëlua gradualisht me afirmimin (ose riafirmimin) e autoqefalisë së kishave ortodokse bullgare (1870) dhe serbe (1879); mbetën vetëm shqiptarët ortodoksë dhe arumunët të konvertoheshin në helenizëm, sipas programit kombëtar të njohur si Megali Idea (koncept ky, sipas të cilit të gjithë ortodoksët e Perandorisë Osmane do të konsideroheshin grekë, pavarësisht nga gjuha që flisnin, në mënyrë paradoksale ndjek atë osman për “‘popullin”, në gjuhën moderne turke, çdo milijet përbëhej nga njerëz të së njëjtës përkatësi fetare, si gjuha ose përkatësia etnike.
***
Prej këtu lindi përplasja konceptuale, ideologjike dhe ndonjëherë e armatosur mes dy kombeve gjatë periudhës që filloi me krizën e Perandorisë Osmane të vitit 1878, vazhdoi me luftërat. Lufta Ballkanike, dy luftërat botërore dhe kulmon me masakrat e shqiptarëve myslimanë të Çamërisë në fund të Luftës së Dytë Botërore dhe dëbimin e tyre nga trojet e tyre, me mbetje mosbesimi që vazhdojnë edhe sot e kësaj dite.
***
Në vitin 1908 popullsia e rajonit u vlerësua në këtë mënyrë: Myslimanët 34.406 shqipfolës ortodoksë 11662 Myslimanët plus shqiptarët ortodoksë 46.068 Greqishtfolës ortodoksë 28.676 Vllahët ortodoksë 100 Popullsia totale 74,844 Megjithatë, duhet të saktësohet se shumica e çamëve të fesë ortodokse nuk identifikoheshin me nacionalizmin shqiptar dhe shikonin nga Greqia e krishterë, gjë që shpjegon pse rajoni i atribuohej Greqisë.
***
Në Traktatin e Londrës të vitit 1913, ambasadorët e gjashtë fuqive të mëdha (Britania e Madhe, Franca, Gjermania, Italia, Austro-Hungaria dhe Rusia) nuk mundën të binin dakord nëse Epiri duhet t’i përkiste tërësisht Shqipërisë apo Greqisë dhe në rast ndarjeje, si dhe në pozicionin e kufirit. Më pas u krijua një Komision Ndërkombëtar i Demarkacionit të Kufijve dhe filloi të punojë në terren për këtë ndarje në vjeshtën e vitit 1913.
Puna e Komisionit përfundoi në dhjetor 1913, me Protokollin e Firences, në të cilin Çamëria me shumicë shqiptare iu dorëzua Greqisë, ndërsa një pakicë greke mbeti brenda kufijve të Shqipërisë.
Në Çamëri u vendos administrata greke dhe gradualisht u bë e qartë se shqiptarët ortodoksë do të asimiloheshin, ndërsa shqiptarët myslimanë do të largoheshin. Në vitet në vijim, si gjatë Luftës së Parë ashtu edhe menjëherë më pas, u bë presion mbi çamët myslimanë për t’i detyruar ata të largoheshin nga vendi. Bandat paraushtarake sulmuan qytetet shqiptare, duke terrorizuar popullsinë; qindra burra u dëbuan në ishujt e Egjeut.
***
Në regjistrimet e mëvonshme greke, nuk bëhej më dallimi midis greqishtfolësve apo shqipfolësve, por vetëm midis ortodoksëve dhe myslimanëve. Gjuha amtare, nga një popullsi e përgjithshme prej afërsisht 60.000 banorësh, ndërsa në vitin 1923 kishte 20.319 myslimanë nga 58.780 banorë.
Në regjistrimin grek të vitit 1928, kishte 17.008 myslimanë nga 68.200 banorë.
Regjistrimi kryesor që numëronte komunitetet etnike ortodokse shqiptare u ndërmor nga forcat pushtuese italiane dhe u krye gjatë Luftës së Dytë Botërore (1941). Ky regjistrim zbuloi se në rajon jetonin 54,000 shqiptarë, nga të cilët 26,000 ishin ortodoksë, 28,000 myslimanë dhe 20,000 grekë. Pas luftës, sipas regjistrimeve greke në të cilat u numëruan përfundimisht grupet etno-gjuhësore, myslimanët ishin 113 në vitin 1947 dhe 127 në vitin 1951. Në të njëjtin regjistrim grek të vitit 1951, në të gjithë Epirin u numëruan 7357 shqiptarë ortodoksë, një masë e konsiderueshme, pra pakica ishte zhdukur, por çfarë kishte ndodhur?
***
Që nga viti 1913, pronat e mëdha të tokave u shpronësuan gjatë reformës agrare për kompensim minimal, kur u dha, dhe ish-pronarët, familjet e pasura myslimane shqiptare, shpesh nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të emigronin.
Lufta e Parë Botërore u pasua nga Lufta Greko-Turke (1919-1922). Pasoja e këtij konflikti ishte shkëmbimi i ndërsjellë i popullsive, sipas Traktatit të Lozanës të 30 janarit 1923. Të krishterët ortodoksë të Anadollit (rreth 1.25 milionë) duhej të dëboheshin dhe të zhvendoseshin në Greqi, ndërsa turqit myslimanë që jetonin në Greqi ( rreth gjysmë milioni) në Turqi. Grekët e Kostandinopojës dhe turqit e Trakisë Perëndimore u përjashtuan nga shkëmbimi. Shqiptarët myslimanë të Çamërisë nuk përmendeshin në traktat, por fillimisht u përfshinë në shkëmbim dhe pas presioneve të palëve të ndryshme qeveria greke e kryesuar nga Theodoros Pangalos shpalli përjashtimin e shqiptarëve myslimanë nga shkëmbimi i popullsisë.
Një komision i përzier i Lidhjes së Kombeve, pa asnjë përfaqësues shqiptar, u dërgua në rajon për të përcaktuar origjinën etnike të popullsisë dhe për të identifikuar myslimanët turqishtfolës. Megjithatë 5.000 çamë u internuan dhe në vend të tyre u vendosën 13.000 refugjatë grekë. kur shkëmbimi u pezullua, shumë çamë mundën të ktheheshin, por të tjerët thjesht u dërguan drejt Anadollit.
Situata u përmirësua në vitet 1930, veçanërisht në vitet e fundit të qeverisë së Eleutherios Venizelos (1864-1936), ndërsa u përkeqësua në mënyrë drastike në vitin 1936 me ardhjen e diktaturës ushtarake të Joannis Metaxas (1871-1941).
Përdorimi i gjuhës shqipe në publik dhe privat u ndalua, librat dhe gazetat në gjuhën shqipe nuk toleroheshin më. Mësimi i shqipes në shkollat e Çamërisë ishte ndaluar tashmë në vitin 1913. Shkollat e para në gjuhën shqipe u hapën vetëm në vitin 1941, pas pushtimit dhe pushtimit italian të Greqisë, pavarësisht nga një marrëveshje e vitit 1937 midis Greqisë dhe Shqipërisë që parashikonte hapjen e 10 shkollave greke, shkolla dygjuhëshe shqipe.
Pas 27 vitesh trajtimi si qytetarë të dorës së dytë nën sundimin grek, çamët nuk ishin veçanërisht të urryer për ndryshimin e regjimit. Megjithatë, propaganda italiane e bashkimit kombëtar nuk ngjalli entuziazëm në të dy anët e kufirit ; Pas pushtimit, italianëve iu desh të vinin në dukje, jo pa habi, se, ndryshe nga ajo që ndodhi në Kosovë dhe në Dibër (Maqedonia Perëndimore), për shumicën e popullsisë në të dy anët e kufirit jugor shqiptar aneksimi i Epirit ose vetëm i Çamërisë.
Ndaj Shqipërisë nuk ishte opsioni i preferuar dhe territori u nda nga komanda e trupave pushtuese në Greqi duke formuar të ashtuquajturën Zonë të Rezervuar por nuk iu aneksua Shqipërisë edhe pse qeveria kishte dërguar një komisioner për të përgatitur aneksimin (për të zgjidhur ngërçi kishte plane të pacaktuara për të krijuar një shtet të ri epirot nën mbrojtjen italiane pas luftës).
Tashmë në Çamëri nisin të veprojnë dy grupe kryesore politike : të moderuarit me Musa Demin dhe ndjekësit e tij dhe radikalët me në krye Nuri bej dhe Mazar Dino. Fraksioni i fundit, duke shfrytëzuar pakënaqësinë e popullsisë çame dhe mbështetjen e trupave pushtuese italiane, u tregua më dinamik dhe arriti të organizohej edhe para fillimit të rezistencës.
ANTIFASHIZMI GREK
Ky avantazh kohor përcaktoi rrjedhën e ngjarjeve politiko-ushtarake dhe epërsinë e radikalëve ndaj çamëve të moderuar dhe forcave antifashiste që vepronin në rajon. Menjëherë pas pushtimit të Paramitisë, radikalët krijuan një këshill provizor, i cili adresoi kërkesën për aneksimin me Shqipërinë në Tiranë. Më 17 qershor 1941 u themelua edhe Partia Fashiste Shqiptare e Thesprotisë, e cila u përhap në shumë lokalitete çame, por jo kudo.
FILATI / FILIATES
Sapo u kthye nga izolimi, Musa Demi, një nga personalitetet e shquara vendase, u bëri thirrje bashkatdhetarëve që të qëndrojnë të qetë, të mos hakmerren dhe të mos prishin marrëdhëniet me grekët. Megjithatë, këta zëra të moderuar nuk ishin në gjendje t’i kundërviheshin efektivisht propagandës së Dinos, edhe për një arsye të thjeshtë : nisur nga trajtimi që kishin pësuar gjatë 27 viteve të fundit, çamët hezitonin të pranonin kthimin në gjendjen e mëparshme.
Marrëdhëniet midis çamëve myslimanë dhe të tjerëve (grekë dhe shqipfolës ortodoksë) u përkeqësuan më tej nga mosmarrëveshjet për tokën. Me ndryshimin e administratës, pronarët çam të shpronësuar nga shteti grek u hakmorën me pronarët e rinj, duke ua marrë tokën apo të korrat dhe duke i nënshtruar ata, ortodoksë greqishtfolës por edhe shqipfolës, në abuzim dhe ngacmim.
Ky fakt mbolli farën e pasigurisë për të ardhmen dhe minoi çdo ide të bashkëjetesës së ardhshme më shumë se çdo mosmarrëveshje tjetër kombëtare dhe/ose ideologjike.
Gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore, pasuan masakra dhe krime të kryera mbi të gjitha nga trupat e Dinos mbi banorët e rajonit, grekë apo shqipfolës ortodoksë, por edhe mbi vetë çamët myslimanë, si dhe episode bashkëpunimi me Italianët në fillim dhe gjermanët më vonë. Balli Kombëtar Çam i themeluar nga Nuri Dino ishte në gjendje plotësisht në mbështetjen gjermane, pasi u angazhua për të luftuar kundër partizanëve grekë dhe shqiptarë.
Në historiografinë greke, masakra të tilla shpesh u janë atribuar en-block të gjithë çamëve, duke etiketuar të gjithë popullsinë si kolaboracioniste. Megjithatë, sipas vlerësimeve të vetë historianëve grekë, trupat e Dinos të përfshira në masakrat kundër popullsisë civile nuk i kalonin 600 njësi, duke mohuar kështu etiketën e një popullsie të tërë kolaboracioniste në rezistencën antifashiste, duke iu bashkuar reparteve kryengritëse, në Çamërinë shqiptare (Konispol, Markat) dhe në atë greke, në radhët e ELAS-it. Numri i tyre varion, sipas vlerësimeve të historianëve grekë, nga 300 në 500.
Pas tërheqjes gjermane nga Greqia, midis verës dhe fillimit të vjeshtës 1944, Epiri u pushtua nga trupat e gjeneralit Napoleon Zervas (1891-1957), një komandant lokal i EDES-it nacionalist. Më 27 qershor 1944, forcat e Zervas hynë në Paramythia dhe, për t’u hakmarrë për masakrat e shtatorit 1943, vranë rreth 600 çamë myslimanë dhe ky ishte fillimi i një periudhe të gjatë hakmarrjeje. Nga qershori 1944 deri në mars 1945, trupat e Zervasit kryen masakra dhe përdhunime mbi popullsinë çame, duke kryer një spastrim etnik në rajon. Sipas vlerësimeve të Shoqatës Çamëria në Tiranë, rreth 2771 shqiptarë myslimanë nga Çamëria u vranë në masakrat e viteve 1944-1945, të cilat detyruan 18.000 deri në 35.000 çamë të iknin në Shqipëri dhe nuk mundën të ktheheshin më në Greqi.
Në të njëjtën konferencë paqeje të vitit 1947, ministri i Jashtëm grek, Tsaldaris, akuzoi Shqipërinë si një vend agresor, si Italia, Gjermania dhe Bullgaria dhe kërkoi aneksimin e rajoneve të Gjirokastrës, Himarës dhe Koricës (Korçë) si dëmshpërblim lufte.
Britania e Madhe, e interesuar mbi të gjitha për kontrollin e Mesdheut dhe fuqinë mbrojtëse të një Greqie monarkike antikomuniste, mbështeti pretendimet greke, ndërsa integriteti territorial shqiptar mbrohej me vendosmëri mbi të gjitha nga Bashkimi Sovjetik, Polonia dhe Jugosllavia. Në Konferencën e Paqes në Paris, Shqipëria u njoh si viktimë e agresionit nazifashist dhe pjesëmarrëse në luftën e madhe të popujve europianë kundër nazifashizmit, pretendimet aneksioniste greke u hodhën poshtë.
EPILOG
Nga fillimi i viteve 1950, në nivel ndërkombëtar, çështja çame konsiderohej gjithashtu e mbyllur. Refugjatëve çamë që banonin në Shqipëri iu dha detyrimisht nënshtetësia shqiptare, ndërsa shteti grek u hoqi shtetësinë greke në masë, për shkak të “kolaboracionizmit”. Në vitet 1953-1954 qeveria greke dekretoi konfiskimin pa kompensim të aseteve të çamëve, si prona të braktisura. Tashmë në vitin 1940 qeveria greke kishte dekretuar një gjendje lufte kundër Italisë dhe Shqipërisë (në atë kohë të aneksuar në Itali si pjesë e “Mbretërisë së Italisë dhe Shqipërisë”), duke vendosur pronat e qytetarëve të këtyre vendeve nën sekuestrimin konservator në Greqi. Gjendja e luftës nuk është pezulluar ende ndaj Shqipërisë dhe i pengon refugjatët çamë dhe pasardhësit e tyre të bëjnë padi për rikuperimin e pronave të braktisura. Gjithashtu, çamët vazhdojnë të konsiderohen shpesh si bashkëpunëtorë dhe kriminelë lufte nga Greqia. Territori i shtetit grek është i ndaluar për arsye të rendit publik.
Situata është paradoksale, vendet mbeten në gjendje lufte pavarësisht se në vitin 1996 u nënshkrua një Traktat i Miqësisë dhe Bashkëpunimit mes dy vendeve që të dyja i përkasin NATO-s. Shpjegimi do të ishte ekonomik : sapo ligji i luftës të shfuqizohej nga parlamenti, pengesa formale për kërkesat për kompensim ose kthim të pasurive të paluajtshme do të zhdukej ; kompensimi i pronarëve legjitimë me interesat e grumbulluara ndërkohë do të ishte një barrë serioze. Për më tepër, do të krijohej një precedent për maqedonasit e Egjeut, të dëbuar në fund të Luftës Civile në Greqi, kërkesat e të cilëve për dëmshpërblim do t’i kalonin shumë kërkesat e komunitetit çam. Greqia aktualisht fton zyrtarisht të gjithë qytetarët shqiptarë që kanë mosmarrëveshje pronësie me shtetin grek t’i drejtohen Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut me seli në Strasburg; Megjithatë, kjo Gjykatë nuk ka juridiksion mbi çështjet para datës së themelimit të saj (1959), kështu që nuk është e mundur të negociohet aktualisht.
BURIMET :
– Rendi i ri mesdhetar. Politikat pushtuese të Italisë fashiste në Evropë (1940-1943) nga Davide Rodogno – Çështja e pazgjidhur e Çamërisë në kompleksitetin e marrëdhënieve greko-shqiptare nga Genc Lafe “Tokat e shpenguara shqiptare”.
/Gazeta Panorama/
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
