ENVER KUSHI
THËNËSI I PARË
Mote më parë mbaj mend, që i ulur në ndenjësen e tretë pas shoferit të autobusit të linjës Tiranë-Gjirokastër, befas u zgjova, siç duket pa e kuptuar që kisha dremitur. Menjëherë hodha vështrimin jashtë, ku kishte rënë muzgu si natë i fundvjeshtës së tretë. Frynte erë ose më saktë frynin shumë erëra që nuk e dija nga vinin. Ku jemi, thashë. Ku jemi? Një zotëri i moshuar ulur në ndenjësen ngjitur, që me siguri kishte hipur në Ujin e Ftohtë, tha me të folurën karakteristike të Labërisë: “Sapo kemi hirë në vendnë ku nakatosen dhe llafosen erërat e maleve tona me ato që vinë nga Epiri… Zotërote do veç në Gjirokastër? Atje do t’i mësosh më mirë gluhët e këtire erërave, se në atë qitet edhe gurët, edhe erërat llafosen…”. Kur u mata ta pyesja se a ishte akoma larg Gjirokastra, ai i tha shoferit që të ndalonte te Ura e Kardhiqit. Jashtë frynin erëra dhe nisi të bjerë shi. Labi i moshuar iku tutje nëpër errësirë, ndërsa në xhamat e autobusit binin pika të mëdha shiu… Në Gjirokastër shiu filloi vonë, afër mesnatës. Dhoma e hotelit ishte në katin e tretë, me dritare që vështronte nga sheshi “Çerçiz Topulli”.
Përtej perdes dukej sheshi, rrapi i madh, statuja e Çerçizit në këmbë dhe dy heroinave, për të cilat ishte bërë një film shumë i bukur… Pastaj erdhi mesnata dhe nisën të fryjnë erëra, që vinin luginës së Drinos, ndoshta edhe nga malet e Labërisë. Ishin erërat e vendit. Akoma nuk kishin ardhur ato të Epirit. Epirit tim, thashë me vete, teksa vështroja sheshin dhe gjethet e rrapit, që binin në pikëllim, rrotulloheshin në ajër, e pastaj zhdukeshin të shtyra tutje, kalldrëmeve dhe çative të gurta. Erërat e Epirit erdhën më pas. Dhe kur u përzien me erërat e tjera, m’u duk se dëgjova ca melodi me klarino, zëra me gluhën e të parëve të mi, pastaj në greqisht, vllahisht. Ato përziheshin me ison labe dhe zëra gurësh apo plakash gjirokastrite dhe labe. Dhe m’u kujtuan fjalët e labit të moshuar. Isha në Gjirokastër, në këtë qytet ku siç shkruan Kadareja i madh, “… dukej sikur kishte dalë në luginë papritur një natë dimri, si një qenie prehistorike dhe, duke u kacavjerrë me mundime të mëdha, i ishte qepur faqes së malit…”.
THËNËSI I DYTË
Ndoqa universitetin në vitet 1967-1971. Në atë kohë, siç kish ndodhur edhe disa herë më parë, brenda dimrit të egër stalinist shqiptar, çeli një pranverë e vogël liberale që nuk zgjati më shumë se një stinë. Filloi të jetohej më lirë, të merrej frymë më lehtë; flitej pa frikën dhe kontrollin e rreptë, gjë që u duk në pamjen e njerëzve; mbaheshin flokë të gjata, pantallona të gjëra, ndiqej moda dhe të rinjtë simpatikë zunë të duken si të huaj; televizioni dhe radioja italiane dëgjohej thuajse hapur; kanalet tona, veçanërisht radioja, i hapte çdo ditë e më shumë vend muzikës së huaj; u shtuan veprimtaritë kulturore duke u shpërndarë në tërë vitin, festivali i rinisë, ekspozitë e pranverës, ekspozitë e lirë, pa temë, teatri i rinisë, që u duk si alternative, koncertet e majit. …Moikomi dhe unë u emëruam në gazetën “Drita”. Për mua ishte ndërhyrja e Ismail Kadaresë! Moikomi ishte më i njohur dhe më prodhimtar. Unë fillova në gusht 1971…
U pritën mirë dy tregime të miat, botuar te “Nëntori”, “Dy kapanonet” dhe “E diela epileptike”. I dyti u botua edhe në Kosovë. Atëherë botova dhe disa cikle me vjersha në “Zëri i Rinisë”, “Drita” e “Nëntori”. Ca i pëlqenin, ca jo, vetë e ndieja se nuk do ta realizoja dot veten në këtë gjini… Cikli me vjershat e famshme,(them për të keq), u botuan në nr.10 të “Nëntorit” 1972. Janë gjashtë poezi të shkurtra në faqet 160 e 161. Nuk më kujtohet pas sa kohe Razi Brahimi botoi në “Drita”, gazetën ku punoja edhe unë, kritikën “Fiku i detit etj.”, një faqe të tërë… Nuk e mbaj mend mirë si ishte klimatikisht dimri 1972-1973, por gjendjen mendore e shpirtërore të vendit e mbaj mënd, ankth i plotë… Do mbaheshin plenumet e Lidhjes për të gjitha artet me radhë. I pari i poezisë, më 15 mars. Salla e madhe e mbledhjeve ishte plot. Thuajse s’kish diskutim ku mos të përmendeshin vjershat e mia…
Në një nga seancat, Teodor Laço u ngre në këmbë dhe tha: “Ne merremi me një djalë të ri që ka botuar a s’ka botuar 20 vjersha dhe nuk merremi me ata që u janë kthyer librat në karton”. Mirënjohje për jetë për ty Teodor, thashë me vete. Teodori ishte njeri i mirë dhe na donte. Kam qenë në shtëpinë e tij në Korçë e Tiranë. Në një mbledhje të zgjedhuar të kolegjiumit të redaksisë, ku ishin disa personalitete të artit si Kristaq Rama etj., Ismaili u ngrit dhe tha: “Përgjegjësinë për Moikomin dhe Thanasin e mbaj unë. Po t’u thosha unë mos i botonin ato vjersha, nuk do t’i kishin botuar”. Plenumi IV u mbajt në fund të qershorit. Ditën që qarkulloi broshura e Enver Hoxhës “Të thellojmë luftën ideologjike kundër shfaqjeve të huaja dhe qëndrimeve liberale ndaj tyre”, Moikomi doli ta blejë me të parët. Me të në duar erdhi në redaksi. E mora dhe e hapa në faqen ku ishin përmendur vjershat.
Moikomi e kish nënvizuar atë frazë. Rrufe në kokë. Pas kritikave unë e Moikomi botonim pa na u vënë emrat në fund të shkrimeve, deri sa erdhi gushti dhe u larguam në rrethet tona për të filluar punë në arsim. Moikomi në Rrogozhinë dhe unë në Gjirokastër, në Picar.
HËNËSI I DYTË, 44 VITE MË PAS
Kur u ndërtua Ura e Vjetër, që lidhte Valarenë me Gjirokastrën, ajo që ka emëruar edhe të rejat vetëm me një emër, Ura e Lumit, nga sipërmarrësi Xhevdet Selfo, mes viteve ‘30-‘40, në vend të bërjes kurban të një njeriu, siç e donte legjenda, morën një evgjit, i matën hijen me një spango dhe i murosën hijen në themele. Nuk mund ta vinin të gjallë, vunë hijen, thotë Gjirokastra. Të gjithëve ju pashë të gëzuar – i tha, – më ngeli merak Anisa, (vajzë e Vasilit, djalit të vogël), s’e martova dhe atë; ta martoja, të hidhja Osman Takën dhe të vdisja. Më 26 tetor 2015, në Panorë, Labovë e Sipërme, në festën e Shën Dhimitrit kish hedhur vallen e fundit. E dua dhe njëherë Osman Takën, i tha, dhe kur të vdes të ma vesh Osman Takën…
Në dhomën e meitit dhe grave, Marjana tregon porositë dhe amanetin, Osman Takën. Nipi dëgjon historinë dhe i thotë së ëmës: “Hajde një çikë këtej, papua ka kërkuar Osman Takën”! Në telefonin e tij hap këngën e vallen bashkë… Vete i vë telefonin në vesh, mos e hiq sa të mbarojë dhe vete në dhomën e tij qan. Ngjau çudia; i shtriri buzëqesh lehtë dhe hap pak sytë, gjysmë. Hapi sytë papua, hidhen gratë… Kënga mbaron, Marjana i jep djalit telefonin. Vali ngrihet, mbyll sytë, që nuk i hapen më. Vetëm buzëqeshja nuk i iku, veçse… I bëjnë fotografi kështu.
THËNËSI I PARË PAS KRONIKËS
E kam të vështirë të analizoj në thellësi ose më saktë, t’u jap lexuesve një studim serioz për poezinë, prozën e shkurtër, romanet, por veçmas publicistikën e veçantë, të shkruar si askush tjetër në Shqipëri. Në të spikat origjinaliteti dhe një shumëllojshmëri e pafund ngjarjesh, njerëzish realë të gjallë apo të vdekur, që frymojnë, lëvizin, kanë jetën e tyre, ngjallen dhe vdesin, lenë amanete, bëjnë dashuri, lindin fëmijë, urrehen, vriten me njeri-tjetrin, bëjnë dasma, harrojnë hasmëritë, flasin me ujët, hënën apo diellin, kapërcejnë kufijtë e imponuar nga fuqitë e mëdha, shohin ëndrra apo flasin gjuhët e rrënjëve të tyre, si në shqip, greqisht, vllahisht.
Është një botë e tërë marramendëse që të trondit me të vërtetat. Është bota e JugShqipërisë e veçantë, e shumëllojshme, befasuese, me një kolor herë gri, si të maleve të Labërisë, herë e butë, si lugina e Vjosës dhe rrethinave të saj, herë e thyer, si lugina e Drinos apo fusha e Dropullit, herë blu, si qiejt dhe deti Jon. Kështu e shoh unë korpusin e përfshirë në “Bibliotekën e Jugut”. Thanas Dino, duke iu referuar Gorkit, u rikthehet universiteteve të tij, duke u ndalur në tre prej tyre: Shkollimin dhe formimin arsimor të asaj kohe, njohjen me shkrimtarët, në krye të të cilëve rrinë marrëdhëniet e veçanta me Ismail Kadarenë dhe puna në “Zërin e Popullit”, ku mos gaboj ai ishte korrespondent i Jugut nga viti 1983-2003. Pa atë gazetë, nuk do të isha bërë dot shkrimtar në qoftë se jam bërë, natyrisht, thotë ai. Në një bisedë që pata, në këtë protomuaj, Petro Çekrezi, mik i Thanasit, por edhe një nga personalitetet e letërsisë dhe kulturës shqiptare dhe asaj greke, një nga të mençurit e minoritetit grek, më tha se Nashon shkrimtar e bëri gazetaria.
Në 16 librat e “Bibliotekës së Jugut”, Thanas Dino jo vetëm na sjell hapësirat gjeografike, malet, kodrat, lumenjtë, qytetet, me në krye atë më mistikun e të çuditshmit, që është Gjirokastra, por në radhë të parë e mbi të gjitha gjeografinë shpirtërore të Jugut. Kjo e bën të veçantë “Bibliotekën e Jugut”, sepse nuk është aq e lehtë t’i bësh bashkë gjeografinë fizike me atë shpirtërore. Kudo, në ato kronika të shkruara me mjeshtëri gazetari dhe shkrimtari, është njeriu. Njeriu me botën e tij. Jugori i sertë, herë kapadai dhe herë naiv si fëmijë. Është labi, gjirokastriti, përmetari, libohoviti, fshatari i fushës dhe i maleve, minoritari grek, vllahu, çami. Nobelisti Jorgo Seferis fjalën e mbajtur në Stokholm, e mbyll kështu: “Në këtë botë, që gjithnjë ngushtohet, secili prej nesh ka nevojë për gjithë të tjerët. Duhet të kërkojmë njeriun gjithkund ku mund të jetë. Kur rrugës për në Tebë, Edipi takoi Sfinskin dhe ky i parashtroi enigmën, përgjigja e tij ishte: Njeriu. Kjo fjalë e thjeshtë e shkatërroi përbindëshin. Le të thellohemi në përgjigjen e Edipit”.
Thanas Dino kudo në këtë korpus ka njeriun dhe vetëm njeriun, sepse atelieja e tij nuk është brenda katër mureve të shtëpisë në Gjirokastër. Shkrimtari ynë i madh ose më saktë gjeniu i papërsëritshëm i letrave shqipe, shkruan se ateileja e shkrimtarëve, “u ngjan shesheve që ishin prapa ofiçinave mekanike të riparimit, ku në to me një çrregullim të habitshëm, gjendeshin të lëna aty-këtu pjesë këmbimi, hekura, rripa përçues, elektromotorë të zbërthyer, copa llamarine, tela gjithfarësh, vida, izolues, shtrëngues etj., etj.”. A është e tillë atelieja e Thanas Dinos? Them se po. Me siguri në odanë ku ai punon mbi tavolinën, mindere, ndoshta edhe në dysheme, ka libra, blloqe, letra të hedhura si pa kujdes. Dhe Rina, gruaja e tij, kërkon të pastrojë ose vendos rregull, si nikoqire që është, Thanasi e ndalon.
Ai është në atelienë e tij të rrëmujshme, siç shkruan Kadare. Ndryshe është atelieja e tij përtej asaj, brenda mureve të trashë të banesës në Gjirokastër. Ajo është lëvizëse. Është në makinë, vetëm në një bllok shënimesh dhe stilolaps. Më pas ajo ngjitet në fshatrat e Përmetit. Në Dangëlli. Zbret në Vjosë. Pastaj bokërrimave të Labërisë, në shesh fshatrash labe, nën hijen e rrapeve qindravjeçarë. Në Drino, Mesopotam, Libohovë, Delvinë, Zagori, Vurg, Vrinë, Konispol, Himarë, Sarandë, Dropull, Finiq, Mursi, etj., etj.. Nuk vinë ato në atelienë e tij në Gjirokastër, por shkon Thanas Dino në “atelienë” e tyre, që janë nga më të çuditshmet se ato të shkrimtarëve. Ai jeton ose siç shkruan “Banon me fjalën”, me fjalën e mençur, të rrallë, me të rrallë se mineralet e çmuara, fjalën e njerëzve të thjeshtë, levendë, të zgjuar, rrethuar pse jo edhe me një aureolë mistike e të gjithë besimeve e kulturave, që janë pjesë e atyre hapësirave gjeografike-shpirtërore. Me botimin e tij të fundit “Fjalët shihen” ai vazhdon serinë “Biblioteka e Jugut” dhe grupin e romaneve lindur prej saj.
THËNËSI I FUNDIT: FJALËT SHIHEN
Ti i ke lexuar librat e tij. Thuajse të gjitha, ku shumicën e tyre t’i ka dhuruar me dedikimet e sinqerta. Pastaj, kur të ka rrëmbyer leximi dhe ke ndjerë emocione, nëpërmjet rrëfimeve dhe peshës së fjalës, ke hedhur ndonjë shënim, që e ke vënë mes faqeve, si për të fjetur në jatakun e mijëra fjalëve. Dhe librat e Thanasit i ke lënë në një kënd të bibliotekës, krahas atyre të shkrimtarëve të tjerë. Në netët e gjata të dimrit, por edhe pasditet e vona të ditëve të gjata të verës, në vetminë tënde, kujton emra shkrimtarësh, që i ke lexuar dikur dhe shkon e i merr në radhën e librave. Siç duket, të merr malli për ta dhe i rilexon. Faqet janë disi të zverdhura nga koha, por ti nuk e vë re këtë.
Nuk e di pse të vinë ndërmend fjalët e shkruara të një prej mendjeve të ndritura të njerëzimit, Borhesit: “Unë kam tentuar më fort të rilexoj, sesa të lexoj. Mendoj se të rilexosh është më e rëndësishme sesa të lexosh”. Se çdo libër ia vlen për t’u rilexuar, është shkruar nga shpirti, ka thënë Bernard Shou. Të gjitha këto, të vinë ndërmend, teksa ti nxiton mes vapës dhe kaotizmit të Tiranës, për të shkuar në librarinë “Dritëro”. Është shtator, por dielli djeg si në korrik. Trotuari është mbushur me turistë, shumica të moshuar, që bëjnë foto, duke fiksuar pamje të Tiranës. Ata marrin majtas për të vizituar kishën ortodoske, ndërsa ti futesh në librari. Shtang sapo sheh dhjetëra libra të vendosura pa asnjë kriter në rafte dhe shumë prej tyre të hedhura në pllakat e çimentos. Është e pamundur të gjesh në këtë rrëmujë librin më të ri të Thanas Dinos. I bëj me shenjë vajzës që u shërben klientëve të shumtë, ulur në tavolina. Ajo të lutet që të presësh pak, por ti sheh orën dhe ajo “pak”, shkon minuta të tëra. Ti futesh vetë brenda librarisë dhe bën kujdes mos shkel me këmbë ndonjë libër. Është mëkat, mendoj. Është sikur të shkelësh një shpirt. Më në fund e gjej librin më të ri të Dinos “Fjalët shihen…”
E marr në telefon. Është e njëjta mesditë. I njëjti i nxehtë i Tiranës. I njëjti trafik i ngarkuar. Ti shkon në shtëpi dhe pasdite vonë nis dhe lexon këtë libër të mrekullueshëm. Në këtë libër i ke të gjitha, ashtu si në polifoninë labe dhe veçmas atë gjirokastrite, që është më e shtruar, sikur buron nga kalldrëmet e gurta. Libri ka një strukur shumëzërëshe, ku në qendër ka marrësin. Pastaj hedhësin dhe kthyesin. Dhe pastaj zërat magjikë të ISOS, sikur mbështjellin si me mistere këngën. Fjalët janë të kursyera. Frazat të shkurtra e të ngjeshura, si gurët e Gjirokastrës. Fjalët e shqipes, të shkruara këtu dhe të marra nga ose të artikuluara nga njerëz realë, kanë një ngarkesë të veçantë emocionale. Shumë prej tyre nuk i gjen në fjalorët e shqipes. Në këto copëza proze, për mua janë vërtetë të tilla, sepse “është gazetaria e një shkrimtari dhe letërsia e një gazetari”.
Është një prozë që shkruhet vetëm nga ai: Thanas Dino. Është prozë jete, me një reliev të çuditshëm Jugu, ku lëvizin lebër, toskë, grekë, vllehë, çamë. Pjesa e dytë e librit ka një reliev tjetër, por që lidhet me të parin. Do të duhej një studim i gjatë për prozën e Dinos, vlerat e saj, stilistikën, fjalorin e pasur dhe personazhet e shumtë. Sa realë, aq dhe të çuditshëm e misteriozë. Do të duhej një studim për fjalët e rralla, shumë të rralla, që siç nënvizova më lart, nuk i gjen në asnjë fjalor të shqipes. “Piva fjalën” e titullon ai rrëfimin e parë të këtij libri. Shfletova “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe”, botim i Akademisë së Shkencave të RPS të Shqipërisë dhe Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, Tiranë 1980, me rreth 41.000 fjalë. U ndala në kuptimet e fjalës pi. Ka shumë kuptime, por nuk e gjeta atë që përdor Thanasi: Piva fjalën. Diku tjetër lexoj “sytë e Perëndisë” Pse? Vangjel Prifti nga Gostivishti, mik nga fshati i miqve, sqaron: “Kur një vend ka shumë gjëra dhe këto i sheh syri, thuhet shprehja “Atje ka sytë e Perëndisë”.
Lexojeni këtë libër dhe jam i bindur, që do të befasoheni nga dhjetëra rrëfime, si dhe dhjetëra personazhe të gjallë e të vdekur, që lëvizin, kanë jetët e tyre në hapësirat magjike të Jugut tonë dhe përtej kufijve, në Epir, siç janë rrëfimet për Pitulenjtë e Gumenicës në Çamëri. Thanas Dino është shkrimtari që pi fjalën dhe banon me fjalën. Libri ka një paraqitje shumë cilësore, kjo falë përkujdesit të shkrimtarit dhe pronarit të Shtëpisë Botuese “Neraida”, Jani Malo. Nuk dua të lë pa përmendur edhe punën e redaktorit Odhise Çerkezi, shkrimtar dhe kulturolog i njohur.
RIKTHIM I THËNËSIT TË PARË
Nuk kam shkuar në Gjirokastër pas 1 korrikut, kur në Tiranë dha frymën e fundit Ismail Kadare, gjeniu i këtij qyteti, që me “Kronikën në gur” e bëri atë të njohur në mbarë botën. Ai prehet në përjetësi në periferi të Tiranës, ku i bën hije mali i Dajtit dhe fryjnë erërat edhe nga Jugu i tij. Thanas Dino më thotë se pas vdekjes së Kadaresë, Gjirokastra është më e varfër shpirtërisht. Ndoshta është shtuar grija atje, shtoj unë. Po, po, thotë Thanasi: E ndjej këtë kudo. Edhe në letrar shqipe është krijuar një boshllëk i madh, shton ai… Mbledh shënimet që kam hedhur gjatë leximit të librit më të ri të Thanas Dinos. Është vonë kur nis të shkruaj për të.
Çuditërisht sapo hedh frazën “Erërat e Epirit erdhën më pas: Dhe kur u përzien me erërat e tjera, m’u duk se dëgjova ca melodi me klarino, zëra në gluhën e të parëve të mi, pastaj në greqisht, vllahisht”, në xhamat e dritares së kuzhinës, u përplasën ca pika shiu inatçorë. E lashë letrën ku shkruaja dhe dola në ballkon. Jashtë frynte erë dhe tutje, ndoshta matanë Dajtit, vetëtinte… Pastaj kujtova natën e Gjirokastrës, fjalët e labit të moshuar për erërat që përziheshin në ato vise. Dhe më mori malli për erërat që vinin nga Epiri im, aromat e tyre. Më mori malli edhe për Gjirokastrën, për këtë qytet ku njeriu di gjuhën e gurit dhe guri gjuhën e njeriut… Atje ku guri thinjet. Doja të merrja Thanasin në telefon, por ishte vonë dhe ai me siguri flinte, në atelienë e tij, mes personazheve të çuditshëm të veprave që ai ka shkruar.
Tiranë – Gjirokastër, vjeshtë e dytë e motit 2024
/Gazeta Panorama
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
