NGA BESIM MULAJ 
Fenomeni i dominimit poli tik nga individë të fuqishëm është një temë që ka magjepsur mendimtarët që nga lashtësia deri në ditët tona. Ky fenomen, edhe pse shpesh perceptohet si karakteristikë e regjimeve autokratike, shfaqet gjithashtu në demokracitë bashkëkohore. Për të kuptuar këtë dinamikë, është thelbësore të shqyrtojmë teoritë e zhvilluara nga filozofët dhe politologët gjatë shekujve, si dhe të eksplorojmë aspektet psikologjike të dëshirës për pushtet.
Platoni, në “Republika”, prezanton idenë e “mbretit-filozof” si liderin ideal, duke sugjeruar që vetëm ata që zotërojnë një urtësi dhe moral të lartë duhet të qeverisin. Ky koncept i përqendrimit të pushtetit në duart e një individi të ndriçuar gjen jehonë tek Aristoteli, i cili në “Politika” eksploron format e ndryshme të qeverisjes dhe rolin qendror të liderëve në ruajtjen e rendit politik. Për Platonin, pushteti duhet të jetë në duart e më të mençurve, një ide që ngre pyetje mbi marrëdhënien midis inteligjencës dhe qeverisjes.
Rilindja sjell një perspektivë pragmatike me Niccolò Machiavelli. Tek “Princi”, Machiavelli shpalos strategjitë që liderët duhet të adoptojnë për të mbajtur pushtetin, duke theksuar rëndësinë e mashtrimit dhe pragmatizmit politik. Machiavelli e sheh pushtetin si një lojë strategjie, ku qëllimi justifikon mjetet. Kjo qasje, shpesh e perceptuar si cinike, nxjerr në pah natyrën ndonjëherë të pamëshirshme të politikës.
Thomas Hobbes, në “Leviathan”, mbështet nevojën për një pushtet qendror të fortë për të shmangur anarkinë, duke argumentuar se pa një autoritet të fortë, jeta do të ishte “vetmuar, e varfër, e keqe, brutale dhe e shkurtër”. John Locke, përkundrazi, në “Dy Traktate mbi Qeverisjen”, thekson të drejtat natyrore dhe nevojën për të kufizuar pushtetin për të mbrojtur liritë individuale. Hobbes dhe Locke ofrojnë perspektiva kontrastuese: njëri mbron një pushtet të fortë për të garantuar sigurinë, tjetri këmbëngul në kufizimin e pushtetit për të garantuar lirinë.
Në shekullin XIX, Karl Marx analizon strukturat e pushtetit në kapitalizëm, duke denoncuar kontrollin e ushtruar nga elitat ekonomike mbi masat punëtore. Max Weber, në “Ekonomia dhe Shoqëria”, propozon një tipologji të autoritetit (karizmatik, tradicional dhe racional-ligjor) që mbetet një referencë për të kuptuar format e ndryshme të dominimit. Friedrich Nietzsche, përmes veprave të tij si “Kështu fliste Zarathustra”, eksploron nocionin e vullnetit për pushtet dhe implikimet e tij për udhëheqjen. Nietzsche e përshkruan dëshirën për pushtet si një shtysë themelore të qenies njerëzore, një koncept që pasqyrohet fuqishëm në psikologjinë e liderëve.
Në periudhën bashkëkohore, Antonio Gramsci zhvillon konceptin e hegjemonisë kulturore në “Cahiers de prison”, duke theksuar rëndësinë e intelektualëve që janë të lidhur ngushtë me klasat shoqërore dhe që ndihmojnë në ruajtjen e rendit të vendosur. Ndërkohë, Foucault në “Surveiller et punir” (Mbikëqyr dhe Ndëshko) argumenton se pushteti nuk qëndron vetëm në institucione, por shpërndahet përmes diskurseve dhe praktikave shoqërore.
Rastet praktike ilustrojnë këto teori. Hannah Arendt, në “Origjinat e Totalitarizmit”, analizon regjimet totalitare të Hitlerit dhe Stalinit, duke treguar se si liderët autoritarë mund të shfrytëzojnë krizat për të konsoliduar pushtetin e tyre. Arendt thekson rreziqet e përqendrimit të tepruar të pushtetit dhe mënyrën se si regjimet totalitare manipulojnë frikën për të mbajtur kontrollin. Robert Michels, në “Ligjin e Hekurt të Oligarkisë”, argumenton se edhe sistemet demokratike kanë prirjen të krijojnë elita drejtuese, duke shkaktuar një hendek midis liderëve dhe anëtarëve të thjeshtë.
Në ditët e sotme, shembuj bashkëkohorë si Vladimir Putin në Rusi, Xi Jinping në Kinë dhe Recep Tayyip Erdoðan në Turqi tregojnë se si liderët autokratikë përqendrojnë pushtetin duke e përçarë opozitën. Joseph Schumpeter, në “Kapitalizëm, Socializëm dhe Demokraci”, përshkruan zhvillimin e sistemeve demokratike dhe rolin e elitave, duke argumentuar se proceset demokratike mund të kapen ndonjëherë nga interesat e veçanta. Francis Fukuyama, në “Fundi i Historisë dhe Njeriu i Fundit”, diskuton institucionalizimin e pushtetit dhe sfidat moderne që paraqiten nga dinamikat e udhëheqjes. Steven Levitsky dhe Daniel Ziblatt, në “Si vdesin demokracitë”, shqyrtojnë mënyrën se si liderët autoritarë minojnë institucionet demokratike, duke nënvizuar nevojën për reforma institucionale për të mbrojtur demokracinë.
Pseudo-demokracitë, ose demokracitë fasadë, i referohen sistemeve politike që paraqiten si demokraci, por u mungojnë elementët themelorë të një demokracie të vërtetë. Këto regjime shpesh adoptojnë mekanizma demokratikë si zgjedhjet, partitë politike dhe një kushtetutë, por nuk garantojnë liritë dhe të drejtat civile themelore, nuk lejojnë një konkurrencë të vërtetë politike ose pjesëmarrje qytetare. Në këto sisteme, mungon konkurrenca e ndershme brenda partive politike, duke rezultuar në emërime nga liderët që stimulojnë servilizmin dhe korrupsionin, dhe kështu shuhen shpresat për ndryshim të qytetarëve.
Pseudo-demokracitë karakterizohen nga zgjedhje të manipuluara, mungesa e ndarjes së pushteteve, kontrolli mbi mediat, represioni i opozitës, kufizimi i lirive civile dhe manipulimi i legjislacionit. Për shembull, Rusia nën presidencën e Vladimir Putin organizon zgjedhje, por ato shpesh kritikohen për mungesën e transparencës dhe drejtësisë. Mediat kontrollohen gjerësisht nga shteti, dhe opozita politike është e shtypur rëndë. Në Turqi, nën Recep Tayyip Erdoðan, liritë civile janë eroduar dhe pushteti është përqendruar. Zgjedhjet mbahen, por partia në pushtet përfiton nga avantazhe të konsiderueshme dhe mediat kritike shpesh heshtin. Venezuela nën Nicolás Maduro organizon zgjedhje të perceptuara si të manipuluara, dhe opozita politike është e shtypur. Në Ballkanin Perëndimor, gjithashtu, manifestohen shembuj të pseudo-demokracive. Disa vende të rajonit adoptojnë praktika demokratike sipërfaqësore ndërsa kufizojnë liritë civile dhe manipulojnë proceset zgjedhore. Për shembull, edhe në vendin tonë janë të zakonshme akuzat për manipulim zgjedhor dhe kontroll të mediave. Në Serbi, kontrolli mbi mediat dhe presionet ndaj opozitës kufizojnë konkurrencën e vërtetë politike.
Në këto sisteme, edhe kur liderët duken se janë armiq të përbetuar, ata shpesh ndajnë interesa të përbashkëta që mund t’i shtyjnë të bashkëpunojnë kur kjo u shërben interesave të tyre personale ose të partive të tyre. Kjo mund të përfshijë marrëveshje të heshtura për të ruajtur status quo-në dhe për të shmangur ndryshimet që mund të kërcënojnë kontrollin e tyre. Për shembull, në Shtetet e Bashkuara, pavarësisht polarizimit politik të dukshëm, ka momente kur partitë republikane dhe demokratike kanë gjetur një gjuhë të përbashkët mbi çështje kritike për të mbrojtur interesat e tyre përkatëse, si mbrojtja kombëtare apo politika ekonomike.
Analiza psikologjike e dëshirës për pushtet shton një dimension të rëndësishëm në këtë diskutim. Liderët e fuqishëm shpesh motivohen nga nevoja të thella psikologjike, si kërkimi i mirënjohjes, kontrollit dhe realizimit personal. Teoria e vullnetit për pushtet e Nietzsche sugjeron se kjo dëshirë është një forcë themelore lëvizëse e njerëzimit. Për më tepër, kërkimet në psikologjinë sociale tregojnë se pushteti mund të ndikojë në kognicion dhe sjelljen, shpesh duke çuar në një vetëbesim më të madh, por edhe në një tendencë për manipulim dhe abuzim të pushtetit.
Është thelbësore të kuptohet se vigjilenca dhe pjesëmarrja aktive janë kritike për të shmangur përqendrimin e tepruar të pushtetit. Informimi është një mjet i fuqishëm kundër manipulimit. Të informohemi mbi proceset politike dhe veprimet e liderëve na lejon të kuptojmë dhe kritikojmë më mirë vendimet e tyre. Pjesëmarrja në zgjedhjet lokale dhe kombëtare është një mënyrë e drejtpërdrejtë për të ndikuar në drejtimin politik të vendit. Mbështetja e nismave dhe organizatave që promovojnë transparencën dhe përgjegjshmërinë në qeverisje ndihmon në reduktimin e rreziqeve të korrupsionit dhe abuzimit të pushtetit. Diskutimi i politikës në rrethin tonë, pjesëmarrja në debate dhe forume publike, dhe përdorimi konstruktiv i mediave sociale mund të forcojnë kulturën demokratike. Bashkimi ose mbështetja e organizatave joqeveritare që punojnë për drejtësi sociale, të drejtat e njeriut dhe reforma politike mund të bëjnë një ndryshim të rëndësishëm.
Në përfundim, historia dhe teoritë e filozofëve dhe politologëve ofrojnë perspektiva të çmuara për të kuptuar këto dinamika dhe për të gjetur zgjidhje. Përkundër sfidave dhe shembujve të shumtë të pseudo-demokracive, është e mundur të krijojmë një të ardhme më të drejtë dhe më të barabartë nëse jemi të angazhuar dhe të informuar. Nëse qëndrojmë vigjilentë dhe të angazhuar, ne mund të ndikojmë pozitivisht në botën tonë dhe të parandalojmë që sistemet tona politike të rrëshqasin drejt pseudodemokracisë. Sfida janë të shumta, por historia na tregon se ndryshimi është i mundur. Çdo veprim ka rëndësi, dhe së bashku, ne mund të ndërtojmë një të ardhme ku pushteti ndahet në mënyrë të barabartë dhe përdoret për të mirën e përbashkët. Informimi dhe mbështetja e transparencës dhe përgjegjshmërisë janë thelbësore për të siguruar një demokraci të vërtetë dhe funksionale.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
