S P A Ç I
Tiranë, 2018
(Kujtime të miat dhe të të tjerëve)
Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.
Terr dhe… ferr.
Por zezona s’do zgjaste një natë apo një javë, apo një muaj, apo një vit, po…! “Shkon gjatë kjo punë”!
“Sa”?
“Tre vjet, or burrë”!
“Pse tre vjet”?
“Posa”?
“Një jetë”!
“Pse një jetë”?!
“Po sa”?
“Një përjetësi”!
“Pse një…”?
“Po sa”?
“Një…”!
“Kush tha tre vjet”?
“Unë”!
“Cili je ti”?
“Terri”.
“Cili përmendi një jetë”?
“Unë”!
“Kush je ti”?
“Ferri”.
“ I Dantes apo, i Partisë Komuniste Shqiptare”?
“Ore, do ta mbyllësh atë sqep apo…”?!
“Si the, se s’të mora vesh”?
“Ta rrëfej unë”!
“731-shi! Dhjetë vjet”!
Dhe loja e kungulleshkave zgjatej gjer në… amshim, përtej 731- shit…,. O Zot i Madh, shpëtona nga TERRI dhe nga FERRI!
Triptik
Aliu, “Politikan”, nga stani!
Kisha një javë me raport. Pas tri muajsh në zonën parë, drejtuesit e zyrës teknike dhe autoritetet, s’gjetën shenja rehabilitimi, ndaj me idenë për të më pastruar trurin nga mbetjet subversive, më transferuan në të tretën. Më ndanë nga dy kolegë të disponueshëm dhe aspak problematikë, duke më ngjitur dyqind metër më sipër, ku gjeta dy të tjerë po aq të dashur, besnikë dhe të gjindshëm.
“Polifemi” i paduruar, se po vononte t’i binte në hise mish njeriu, shkëputi një masiv nga tavani i shpellës dhe qëllimisht apo jo, dreqi e mori vesh, na e vërtiti mbi krye. Shkëmbi u thërrmua në spondin e vagonit dhe pas rikoshetës, një gur m’u shuk mbi kurriz.
Zot o Zot, ç’dhimbje!
U shemba pa ndjenja mbi grumbullin e materialit, ndërsa Anastas Papi me Qemal Demirin, më vunë mbi dy dhoga në shtratin e vagonit, ashtu të zalisur dhe më lëshuan në planin e pjerrët, përfund të cilit më ngritën zgupthi me batanijen e fiksuar mbi dy bishta lopate dhe më shpunë në infermieri, ku Kosovrasti më kallkanosi direkt me allçi.
Përfundova gjytyrym…!
Gjatë kësaj kohe më shërbenin miqtë.
Kur iknin të rinjtë në punë, apo shtriheshin të flinin, “turnin” mernin “gjashtë-qindëshit”. Një të shtunë “dezhurni”, i qëlloi Ali Hoxhallarit nga Sazhdarja e Bogdanit, në nahijen e Tomorit. Me Aliun si krahinor, më kripej muhabeti sepse, ishte i drejtë tehu, por idhnak si thnjeglat pickuese në gërxhallat e lisave të moçëm. Ai ishte plakur në stane me tufat dhe kishte mbetur në periferi të ngjarjeve, që rrokulliseshin në Shqipërinë komuniste.
Të rejat i kapte me zor, por ishte inteligjent dhe shumë ekspresiv, me leksik dhe fjalor arkaik gjithë turqizma. Rudimentet dialektore i shoqëronte me “o”-në picante, që merrte tingëllimë të veçantë në gojën e tij. Bash për shkak të “o”-ve, dhe xhevahireve leksikore, më këndej ta provokoja.
Atë të shtunë e ngacmova më gjatë: “Përse të shtynë në burg, o Like”? – e pyeta për të hapur muhabet.
“Eh-u-uh, është histori e gjatë, o”!
“Do më shumë se tre vjet për ta rrëfyer”? – e shpotita.
“Jo, or jo, po është ca e ngatërruar. Më dënuan me nja tre nene, o”.
Heshti, mbushi llullën, e ndezi dhe vijoi: – “S’di pse më kllaposën, mbase ka qenë e shkruar nga Abas Aliu”!
“Kaq i rrezikshëm paske qenë, o Like”?
“Ta kisha ditur se isha aq i rrezikshëm, do kisha bërë namin, po unë’ një copë bari kam qenë, o”!
“Epo, ke qenë i kamufluar, o Like”?
“E ditke, ëh! Se kështu më thanë edhe ata”!
“Ç’të thane”?
“Ja, o je diversantë, ke bërë axhitacion dhe prupagandë, ke bashkëpunuar me Nafsalinë greke dhe me C.I.A.-n amerikane, ke hyrë e ke dalë sa herë ta kanë kërkuar dhe je maskuar si bari delesh”.
“Sa e vërtetë është kjo, xha Like”?
“Ç’e vërtetë zeza, o”?
“Për çfarë të sollën këtu”?
“Ah-ah, kot fare, o! – shkundi çibukun në tabanin e opingës, e mbushi sërish, e ndezi dhe e thithi nja dy herë: – “Në behar shtegtonim bagëtitë në meratë e zonave kufitare. Një ditë mbeta vetëm, se shokët zbritën në Leskovik për ushqime e duhan. M’u desh t’i kullundrisja tek pullë, treqind krerë, me tre qentë që s’iu ndaheshin një çap.
Vëmë në kullotë dhe u shtriçë ndën hije, po duket më mundi gjumi, hiç ja, as’dëgjova as këmborë, as blegërima, as lehje qensh. Në merak qeshë për bagëtinë, sepse helbete, në mal ishin, do shkonin gjer ku mund dhe ktheshin prapë. Po kisha siklet qentë, druhesha mos i qepeshin ndonjë bushtre dhe braktisnin tufën, në mëshirën e bishave.
Kur u ngriç dhe u vura pas gjurmëve. Ec e ec, pas kakërdhive, por tufën s’po e shihja…! Mbas ndonjë ore, iu qasa vijës kufitare. Vazhda vijonte përtej piramidës, me ç’dukej tufa kish kaptuar kufirin dhe rrezikonte të binte në duart e barinjve grekë.
Rashë në hall, ta kaptoj mos ta kaptoj, mendova pasojat që do kisha paskëtaj dhe dertet që do t’i shkaktoja familjes e të afërmve. Do ti, kur ma dha truri e kapërceva kufirin dhe mbas ndonjë ore, ndjeva këmborë e lehje qensh. Tufa kulloste në pllajën përballë.
Kaptova një përrua; kur u avita, dy ushtarë grekë me pushkët shndërruar në kërraba, rrekeshin t’i kthenin. Qentë u trimëruan sa më pikasën dhe t’iu gjembëzuan kreshtat e iu sulën ushtarëve, por unë i ndolla dhe i qetova me zemër të dridhur.
“E hëngre Like ziu, kaq e pate! Re rob te grekët, me dhenë e me qenë”! thashë me vete. Por ata diç më folën në gjuhën e tyre, që s’e mora vesh dhe më bënë shenja t’i ndihja të kthenim ballin e tufës, drejt tokës sonë. U dola përkrye dhe i ndolla ca me fërshëllima, ca me kërrabë, ca me ndihmën e qenve, gjersa vura para përçorët.
Për dreq, m’u fanit sekretari i partisë, brigadierët e blegtorisë dhe komisari i kufirit, që na flisnin për mizoritë greke, për pabesitë dhe për therjet në gjumë dhe më hyri data, po ata buzëqeshnin të lumtur. Kur kreu i tufës kaptoi kufirin, s’po iu besoja syve, po grekët m’u dukën më të gëzuar se unë. Njëri hoqi mataranë nga brezi dhe ma zgjati.
E mora dhe piva më shumë se gjysmën, i etur nga vapa dhe sikleti. Kur i’a ktheva, ai më bëri shenjë; “ta kam falur”, ndërkohë tjetri nxori kutinë dhe më zgjati një cigare, bashkë me çakmakun. Ndeza duhanin, po edhe ai me paqetën dhe çakmakun në dorë.
Ç’t’iu dhuroja, unë isha trokë e copë. Por në momentin kur krerët e fundit po kaptonin kufirin, ma dha truri dhe shtriva kërrabën, kapa një milor, e rrëzova dhe i lidha me rripin e trastës. Ata s’donin ta pranonin, por ua lashë kulaç para këmbëve, iu bëra temena dhe u ndamë, unë me dhentë e me qentë në tokën tonë, ata në të tyren me milorin e lidhur.
Vetëm kur kalova piramidën, u mbusha me frymë. Ndala, ktheva kryet të shihja për herë të fundit ushtarët grekë. Edhe ata u kthyen një çast, më përshëndetën me dorë dhe u larguan me milorin që e kishin shkuar në dyfek dhe e mbanin mbi supe. Shpejtova pllajës, krenar për veprimin heroik, kur m’u turrën shokët dhe një xhumbë ushtarësh, që duket më panë nga maja e malit, kur u ktheva shëndosh, me dhentë e me qentë dhe rendën me britma hareje, kush të më përqafonte më parë.
Fundja, humbja ime dhe e tufës do t’iu kushtonte shtrenjtë, jo vetëm barinjve që më lanë vetëm, po edhe kufitarëve që s’u treguan vigjilentë. Pra, më pritën si hero. Pastaj iu tregova fill e për pe ç’ndodhi, iu rrëfeva për dhuratat që më falën dhe milorin që u fala.
S’më qortoi kush, të gjithë më lëvduan. Madje, pas dy ditësh mblodhën ndërmarrjen blegtorale, komandën e kufirit, barinjtë dhe fshatarët e zonës, erdhën edhe të deleguarit nga qendra dhe nga Komiteti Ekzekutiv, më dekoruan për aktin vetëmohues të mbrojtjes së pasurisë socialiste dhe për guximin që tregova, duke sfiduar ujkun në strofkën e tij. Veç dekoratës, më akorduan tre mijë lekë shpërblim dhe pesëmbëdhjetë ditë leje. Dhuratat dhe milorin, s’m’i zuri kush në gojë.
Kështu o xhan i Likes, u kthyeç te të mitë me dekoratën në gjoks dhe paratë në xhep. Po haberi kish mbërritur para meje, drejtuesit e fshatit dhe të nahijes kishin dalë të më prisnin”.
“Paske lenë nam, o Like”! – e ndërpreva me të qeshur.
“Qesh ti qesh, po këtu nisi e tatëpjeta, o”!
“Për ç’të tatëpjetë e ke fjalën”?
“Për burgun, o”!
“Ti sikur the që të pritën si hero”?
“Më pritën…”!
Shkundi llullën në tabanin e opingës, e mbushi, e ndezi, e thithi dhe nisi të shfrynte shtëllunga.
“Ngjarja bëri jehonë. Paria më përgëzuan, por sekretari i partisë, u pezmatua, nisi intrigat gjer sa më rrasi brenda…”!
“Për çfarë të rrasën, o Like”? – e ndërpreva i paduruar.
“Të thashë, për pulitikë, o”!
“Ti për politikë”?!
“Pse o, s’ta mbush synë”!?
“Syrin ma mbush, po mendjen s’ma mbush dot”! – e kundërshtova apostafat, të shihja reagimin.
“Epo mirë, atë lloj mendje ke ti, se po ta kishe sakllam, s’vije këtu, o”!
“S’erdha vetë”.
“E di! Po pse të prunë, o”?
“Më dënuan si armik të popullit dhe Partisë”!
“Pse, mos je gjë zotërote, më pulitikan se unë, o”?
Vërtetë s’isha, po s’i mund ta zgjasja muhabetin?
“Më vjen keq, po t’i s’di as shkrim as këndim”!
“Jo ore, vetëm ju qytetarët paskeni lindur për pulitikë, o”!
“S’thashë se jemi politikanë të shquar, po kemi parë pak botë”! – e nguca me qëllim.
“Ç’dynja keni parë ju a derëzinj, vetëm tym dhe bretkosa keni parë, o”!
“Jemi nga qyteti ne, o xha Like”! – gjoja u mburra unë.
“Ju në një mera kullotni, unë kam parë tërë ato kasaba, o”.
“Nga na i paske parë zotërote”?
“Nga maja e Tomorit, o”!
“Ç’shihet prej atje”?
“Tërë dynjaja, o”!
“Sa për ujq, arinj dhe dhelpra, them ke parë me bollëk, po…”! – e nguca.
“I kam parë edhe ato, ama shquaja si në pëllëmbë Beranë e Korçën, Elbasanë e Lushnjen, Fierë e Vlorë, pa kur qëllonte koha qelibar, shihja gjer matanë detit o, në Itali”!
“Po politikë me dhentë paske bërë në ato maja, o Like”?
“Me dhentë, me qentë dhe me mendtë”.
“Me mendtë e kujt”?
“Të Abas Aliut, o evlat”!
“Domethënë paske bërë agjitacion dhe propagandë me Perëndinë”?
“Ç’haxhikaçon e prupagradë llafos ti, o”?!
“Atë pra, për të cilën të rrasën këtu”!
“Aha! Me plakën o evlat”!
“Me plakën”?!
“E o, s’të mbushet rradakja”!
“Mendja më mbushet, po truri s’ma pranon”?
“S’ke tru ti o, po të kishe, do rrije me shokët”!
“S’më lane”!
“E di, e di”!
Kur thithi llullën, shtëllungat krijuan një perde ndarëse, por mjegulla u davarit dhe e pashë me mjekër mbështetur në shputën e ashpër.
“Eh dynja, dynja”!
“Ç’të gjeti, o Like”?
“Eh-u, o xhan i Likes, s’na u ndanë hallet e shkreta”!
“Hallet për robin janë, Ali”!
“Po është pe mishi robi, duro e duro dhe plas”!
“Plakën si e ke”? – ndërrova temë.
“A-ah, ka tre sene, që ka ikur me të shumtët, qyqarja”!
“Më ardhka shumë keq”!
“Kështu është arratisur dynjaja, o bir! Ca ikin, vijnë të tjerë, ama një para një pas, atje do vemi”!
Heshti, thithi llullën, e shkundi dhe e mbushi sërish.
“Ke dhimbje, biro”?
“Pak”, – kisha shumë, por s’doja ta lëndoja plakun.
“Mos u merakos, je i ri e të ngrihen eshtrat kollaj! Ç’t’iu bësh këtyre kokallave të mija, që kërcasin natë e ditë, si kocka kau, o”.
Më shtrëngoi nevoja, bëra të çohem po më therën brinjët.
“Oh, nënë”! – më shpëtoi një rënkim.
“Ç’pate, o”?
“Hiç xha Like, dua të dal jashtë, por më çau kurrizi”!
“Bëje këtu, o”! – u ngrit e mori korridorin.
Me gjithë dhimbjet s’pranova të çlirohesha në sy të shokëve. Ndjenja e turpit më detyronte të mblidhja forcat dhe të shkoja nguc-nguc në nevojtore, herë kapur në krahun e ndonjë shoku, herë mbi bastunin e Xhelil Ferrës, nga Dibra.
Kapa bastunin e këngëtarit plak dhe u çapita me zor gjer në ngushticën e korridorit, ku gati u plasa me qylafin e Aliut, që shpejtonte kokë ulur, me kovë në dorë.
“Ku vete”
“Në panjë”.
“Kështu, o çun! Pse, kot më paskan lënë mua”?!
“Për muhabet, xha Like”! – dhe mora teposhtë nga berberhana.
“Prit të shoqëroj, se do marrësh tatëpjetë në përrua”! – flaku kovën, më kapi bërrylin dhe më ktheu në një aneks të nevojtoreve, ku u orvat të më ulte pantallonat.
“Pse turpëronesh, unë jam babai yt, o”! – më zbërtheu rripin e mesit.
“Të lutem, lermë se vazhdoj vetë, xha Like”! – e shtyva i vendosur.
U mbajta pas dërrasave të mos shkisja në këmbajkat viskoze, mbarova dhe u ngrita me ndihmën e shkopit, Aliu më priste te çezmat me llullën në gojë.
“Po nashti, o”?
“Do u hedh dy grushte ujë syve dhe do kthehem në jatak”.
“Sikur të pimë nga një llullë rehat, çlodhemi një copë herë, marrim pak ajër të pastër, mbase na bën teslim Perëndia edhe ndonjë kafe, o”.
S’ia prisha qefin, u zvarrita gjer te këndi i kuzhinës private.
Vërtet na doli kafeja! Jo nga Perëndia siç luti Aliu, po na ftoi Xhelil Ferra: “Eni burra ta pjekim ka nji kafe shqeto”!
“Ejvallah, ta shtoftë Zoti Xhelil aga”! – e falënderoi Likja. –
“Zoti u dhëntë vuxhut çunave”! – ia ktheu plaku.
“Amin ishalla, ymër”! – e mbështeti Likja dhe u sheshua mbi tullat e nxira.
Teksa u vara mbi një vandak drush, m’u lëndua shtati. Plaku ndau kafet në ca sapllakë alumini:
“Të paça Ali, i gzum dhe të shkume or cull”! – hoqi qeleshen nga koka e shogët, për ta bërë më ceremonial urimin.
“T’u rrit ndera, xha Xhelil”! – e falënderova dhe rrufita sapllakun.
“Si ndihesh njitash, or cull”? – më pyeti.
“Më mirë, Xhelil aga”!
“Dashtë Zoti, kjoftë pa dam”!
“Amin ishallah”! – i mbajti iso Likja.
“Me ndihmën e Allahit, ke me e kalu shpejt”!
“Kështu shpresoj”!
“Veç duhet m’u rujt do kohë, gjer të zihet koci”!
“S’të lënë këta, o Xhelil aga”!
“S’të lanë xhahilët, hej i marroftë Allahi”! – troi plaku. –
“Njitash po iki, se s’jam mirë”! – kur vuri duart mbi gjunjë,
tirqet iu tendosën, sa gati iu shqepen.
“Urdhëro bastunin, të falënderoj për ndihmën”! – i zgjata shkopin.
“Ç’a ai llaf he burrë, shërohu pa k’tu jena”! – dhe u largua çalë-çalë.
M’u shtuan dhimbjet e brinjës dhe të shpinës nga qëndrimi në këmbë, kapur pas krahut të Likes dhe mbi bastunin e Xhelil Ferrës, u kthyem.
Si u rehatova, iu riktheva muhabetit:
“Ku e lamë, xha Like”?
“S’mbaj mend, kur s’të kujtohet ty, nga do më bjerë në fiqir mua, o”!
“E lamë te dënimi yt. Përse të dënuan, xha Ali”?
“Të thash, për pulitikë, o”!
“Me kë bëre politikë”?
“Ja Abas Ali, me plakën o evlat”!
“Ç’politikë mund të bëje me plakën”?!
“Një mut! Llafoseshim për zavallet e dynjasë. I rrëfeva fill e për pe heroizmat e Greqisë me dhentë e me grekët, gjer sa erdhëm te hallet e ditës: Ejvallah Abas Ali Tomorrit, që po na mban me hatër, lopa na polli viç, gomarja kërriç, pela mëzen, nusja Këzen, dhentë bënë nga dy shqerra, pulat me një tufë zogj dalin nga ferra, edhe shkoza brus me rrush, kërçelet na mbushën vatrën me prush…”! Memorie.al/ Nga Shkëlqim ABAZI
